Konfederacja Ormiańska

Ten artykuł został napisany w sposób nieobiektywny. Możesz pomóc Historia Wiki rozbudowując ją!

Konfederacja północnej Republiki Armenia, zachodniego Królewstwa Armenii Zachodniej, Cylicyjskiego Królewstwa Ormiańskiego oraz Państwa Kurdystan na podstawie Traktatu Pokojowego w Sèvres (wiosna 1920 r)

Tereny konfederacji Ormiańskiej ostatecznie zatwierdzone przez Traktat Pokojowy w Sèvres. Cylicyjskie Królestwo Armenii stało się protektoratem Włoch.

Konfederacja Ormiańska – powstała na wskutek ludobójstwa – mordu ponad 1,5 mln bezbronnych Ormian, w większości kobiet, dzieci i starców, dokonanego w 1915 roku w Turcji przez bolszewicko-młodotureckich przestępców wojennych i przeciwko ludzkości na czele z generałem Mustafą Kemalem (przezwisko „Atatürk”). Powstały wtedy liczne oddziały samoobrony ormiańskiej, które prowadziły walkę przeciwko ogromnej przewadze zbrojnej bolszewicko-młodotureckich bandytów, mordujących Ormian.

Opisał te tragiczne dni niemieckojęzyczny, austriacko-czeski pisarz pochodzenia żydowskiego, dobry przyjaciel Franza Kafki — Franz Werfel (*1890 †1945) w powieści „Czterdzieści dni Musa Dah”, po raz pierwszy wydanej po polsku w 1947 r i przetłumaczonej na ponad pięćdziesiąt języków. Póżniej do oddziałów samoobrony ormiańskiej przyłączyło się blisko sto tysięcy Ormian — ochotników z całego świata. Dowódcą tych oddziałów był rosyjski generał, Ormianin Andranik Ozanian (Անդրանիկ Թորոս Օզանյան), zdrobniale nazywany przez wszystkich po imieniu „generał Andranik” (Զորավար Անդրանիկ). W 1915 roku generał Ozanian zajął miasto Van nad jeziorem o tej samej nazwie w Armenii Zachodniej i w ten sposób okrążonej przez młodotureckie wojska ludności ormiańskiej, umożliwił ucieczkę na kontrolowane przez Rosjan wyżynne tereny Armenii. Na krótko przed końcem wojny, Ozanian powstrzymał pod Erywaniem atak Turków na nowo powstałą Republikę Armenii. Nie uznał Traktatu w Batumi, nie przyjmując ustalonej tam granicy ormiańsko-tureckiej. Pod koniec 1919 roku Andranik Toros Ozanian, nie chcąc brać udziału w walkach o władzę w młodej republice i znosić polityki sprzecznej z jego zapatrywaniami (był monarchistą, zwolennikiem powrotu cesarskiego domu Bagratuni), po raz ostatni opuścił Armenię. W Tbilisi Andranik spotkał się jeszcze z przewodniczącym Komisariatu Zakaukaskiego, miensziewikiem Ewgenij Gegeczkori (ევგენი გეგეჭკორი) (*1881 †1954), który wszedł do pierwszego rządu Demokratycznej Republiki Gruzji, kierowanego przez Noe Żordanię (ნოე ჟორდანია), jako minister spraw zagranicznych, omawiając z nim problemy gruzińsko-ormiańskiej wojny, a następnie wyjechał do Konstantynopola przez Batumi. Przybył do Cypru by dowodzić ormiańskim legionem, ale Francuzi odmówili jemu wejścia do ormiańskiej Cylicji. Od 1919 do 1922 roku, wędruje po  Europie. Serdecznym przyjacielem Andranika był polski generał Józef Dowbor-Muśnicki, który podobnie do niego, wcześniej był rosyjskim generałem. Po zwycięstwie Powstania Wielkopolskiego lat 1918-1919, to właśnie generał Józef Dowbor-Muśnicki nakłonił swojego ormiańskiego ziomka i przyjaciela z Poznania, podpułkownika w Powstaniu Wielkopolskim, Michała Wacława Antoniewicza (Michał Wacław Bagratuni-Antoniewicz de Bołoz-Միքել Վացղավ Բագրատունի Պողոսի Անիեցի) o spieszny wyjazd do Armenii i nawiązanie kontaktu z generałem Andranikiem Ozanianem, co w końcu udało się jemu przed wyjazdem Andranika do USA. Pod koniec 1919 Andranik przewodniczył delegacji ormiańskiej, która wyjechała do Stanów Zjednoczonych, aby lobbować swoje wsparcie dla mandatu dla Armenii. Towarzyszył jemu gen. Jacques Bagratuni, kapitan Haig Bonapartian oraz porucznik Ter-Pogossian. W Fresno wyreżyserował kampanię propagandową, w której zebrał 500.000 dolarów na pomoc dla ormiańskich uchodźców wojennych. Kiedy odwiedził Amerykę, wszyscy Ormianie, od Atlantyku do wybrzeży Pacyfiku, entuzjastyczne przyjmowali jego. Amerykanie byli zdumieni i pytali się: „Kim jest ten człowiek?”. — „On jest Jerzym Waszyngtonem Ormian” — odpowiadano i Amerykanie wszędzie uhonorowali jego, pozwalając mu nawet usiąść na krześle George'a Washingtona, co było bezprecedensowym honorem. Kiedy Andranik powrócił do Europy, w Paryżu prezydent Republiki Francuskiej, Raymond Poincaré także złożył mu hołd, wydając na jego cześć przyjęcie. W dniu 15 maja 1922 roku w Paryżu ożenił się z Nevarte Kurkjian, po czym przeniósł się do Stanów Zjednoczonych i zamieszkał w Fresno w Kalifornii, gdzie zmarł w 1927 roku. W 1928 roku jego ciało przewieziono do Paryża i pochowano na Cmentarzu Père-Lachaise. W 2000 roku miejsce pochówku Ozaniana przeniesiono do Erywania w Armenii.

Według koncepcji Michała Wacława Antoniewicza, Armenia Zachodnia powinna była powrócić do ustroju monarchicznego, ale jako konstytucyjne zjednoczone królestwo Ormian, Turków i Kurdów, natomiast opanowana przez najróżniejsze liberalne, anarchistyczne, socjalistyczne i rewolucyjne prądy polityczne carska Północna Armenia (późniejsza Sowiecka Armenia, Gruzja i Azerbajdżan) przejściowo powinna być Republiką Federalną narodów zakaukazskich z ormiańską dominacją. Koncepcja ta bardzo spodobała się wielu Ormianom, natomiast spotkała ostry sprzeciw ze strony mętów bolszewickich. Traktat w Sèvres uwzględnił właśnie tą konstrukcję polityczną, której wprowadzenie w życie uniemożliwiła agresja turecko-sowiecka, dokonana kilka miesięcy później pod wodzą dwóch okrutnych bolszewickich zboczeńców  – Josifa Wisarjonowicza Dżugaszwilli (bandycki pseudonim „Stalin” –  był dosłownie potworem, bo posiadał szczątkowy ogon oraz po sześć palców u rąk i nóg, postępujący alkoholizm jego ojca-szewca spowodował, że po pewnym czasie zakład szewski upadł, a ojciec w stanie upojenia alkoholowego, dopuszczał się przemocy na małym Josifie oraz swojej żonie) i Mustafę Kemala (bandycki pseudonim „Atatürk” – był urodzonym alkoholikiem: już i jego ojciec był alkoholikiem, który pijany zmarł w przydrożnym rynsztoku). Ormianie na całym świecie są głęboko oburzeni dlatego, bo jeszcze do dzisiaj wielu hołduje tym umysłowo chorym haramiom, nawet stawiając im pomniki zapominając, że byli to ludobójcy – zbrodniarze przeciwko ludzkości, wielokrotnie gorsi od ich wspólnego kompana — Adolfa Hitlera!

40 dni Musa Dah opublikowano w kilkudziesięciu językach

Geneza Konfederacji Ormiańskiej

Tradycja historyczna

Armenia kolebką cywilizacji i demokracji

Królewstwo Araratu - Urartu (Ուրարտու) - Kingdom of Ararat (Արարատյան Թագավորություն) - Kingdom of Van (Վանի Թագավորություն) w IX-VII.w.p.n.e.

Królewstwo Araratu - Urartu (Ուրարտու) - Kingdom of Ararat (Արարատյան Թագավորություն) - Kingdom of Van (Վանի Թագավորություն) 715-713 p.n.e.

Cesarstwo Armenii (Մեծ Հայք) w okresie cesarza Tigrana II Wielkiego (Մեծ Հայքի Արքա Տիգրան Բ Մեծ)

Armenia — kolebka cywilizacji i demokracji, na przestrzeni tysiącleci była zawsze cesarstwem — wielonarodowym państwem konfederacyjnym. Pisze o nim z uznaniem Pismo Święte jako Królewstwo Ararackie, gliniane tabliczki z pismem klinowym z Babilonu, spłowiałe rękopisy perskie, hinduskie, syryjskie, arabskie i kartwelijskie. Cesarstwo Armenii składało się z ponad ćwierć tysiąca odrębnych, niepodległych i samorządnych królewstw, ksiąstw, miast-państw a nawet republik. Stąd tytuł przysługujący każdemu cesarzowi: „król królów, książę książąt” (արքայից արքա, իշխանաց իշխան), który jednak skromnie nazywał siebie „pierwszym wśród równych”. I rzeczywiście niczym nie różnił się od dzisiejszych prezydentów (a ilu jest dzisiaj takich „prezydentów”, którzy faktycznie są monarchami absolutnymi)! Bo nawet biorąc pod uwagę fakt, że Cesarstwo było monarchią, panującego wybierano spośród najlepszych kandydatów rodu panującego — w ostatnim tysiącleciu niepodległej Armenii z rodu Arszakuni (Արշարունի), a potem spokrewnionego z nią Bagratuni (Բագրատունի). (Cylicyjscy Rupenidzi - Ռուբինեաններ byli boczną linią rodu Bagratuni od Rubena I Bagratuni (Ռուբեն Ա Բագրատունի), który był najmłodszym synem ostatniego cesarza Gagika/Kakiga II Bagratuni.) Kandydaci na panującego przez długi okres czasu uczyli się zawodu, pełniąc funkcję wicecesarza czy też inną ważną funkcję państwową. Wybierano najzdolniejszego, najinteligentniejszego, najmędrszego i najbardziej moralnego kandydata. Wykluczało to takie przypadki, jakie zanotowała historia Imperium Rzymskiego, czy późniejsza historia wielu europejskich monarchii, że na tronie zasiadł dyktator-tyran, osoba przewlekle chora, szowinista, alkoholik, czy też człowiek umysłowo chory. W tym systemie, poszczególne królewstwa i księstwa — członkowie konfederacji również były monarchiami konfederalnymi, zrzeszającymi mniejsze księstwa. We wielu przypadkach księstwa te skupiały przedstawicieli tego samego małego górskiego narodu, zajmującego zaledwie kilka sąsiednich kotlin górskich, czy nawet tylko jedną kotlinę. Takie były ksiąstewka na terenie dzisiejszej Kartwelii — „Gruzji” (Sakartwelo - საქართველო - Wrastanë - Վրաստանը). Swoistym symbolem niepodległości i suwerenności sygnatariuszy konfederacji było to, że w stolicy cesarstwa każdy jeden subiekt reprezentowany był przez najwyższego rangą księcia — krewnego panującego. Był to albo następca tronu, który „doskonale wyuczył się już zawodu panującego”, względnie brat, albo syn króla czy księcia. Były to historyczne początki pierwszych ambasad i ambasadorów! System ten był konieczny przede wszystkim z punktu widzenia przymusu podjęcia pilnych, a nawet natychmiastowych kroków przez cesarza, ale bez uszczerbku praw subiektów konfederacji! Natomiast „ambasador” doskonale wiedział, jakie jest stanowisko w danej sprawie swojego panującego. Bo w tych czasach telefon, telegraf itd były jeszcze nieznane, a wysłanie kuriera i jego powrót z bardzo odległej stolicy jakiegokolwiek księstwa czy królestwa, czasami trwało tygodniami, miesiącami, bo tereny Armenii były poszatkowane łańcuchami wysokich „niedostępnych” gór i głębokimi dolinami.

Cesarstwo Armenii i subiekty konfederacji w okresie cesarza Gagika I - do wolnej publikacji z Armeniapedia

Ochrona praw człowieka na najwyższym szczeblu

cesarz Tigran II Wielki - Տիգրան Բ Մեծ (95-56 r. p.n.e.) na złotej drachmie Cesarstwa Armenii

Cesarz Armenii Tigran II Wielki w towarzystwie królów i książąt - panujących państw - członków konfederacji - Autor: Fusso

Do tradycji ormiańskiej demokracji należało również to, że pełna była zarówno tolerancja względem przedstawicieli innych narodów i kultur, jak i wyznawców różnych religii. Pojęcie rasizmu w Cesarstwie Armenii nigdy nie było znane, a jeszcze dokładniej: tworzenie konfliktów z przedstawicielami narodów i wyznań żyjących na terenie cesarstwa było zabronione. Jeżeli doszło do jakichkolwiek waśni, sprawę obowiązkowo trzeba było wnieść przed oblicze cesarza, który zawsze był roztropnym rozjemcą. Było kilka przypadków buntu jednej z mniejszości, ale kiedy nie doszło do znalezienia wspólnego języka z panującym — daną mniejszość za karę zsyłano na wygnanie, przeważnie bardzo daleko od granic cesarstwa. W Armenii przez tysiąclecia prawa ludzkie były szanowane na najwyższym szczeblu. Nie było niewolnictwa, więzień, kary śmierci. Za drobne przestępstwa karano pręgierzem, za poważniejsze banicją. Panujący wszelkie ważne decyzje podejmował po konsultacji z panującymi państw - członków konfederacji. Dotyczyło to zarówno zagadnień polityki zagranicznej czy wojny, jak i spraw czysto wewnętrznych. Ormianie chociaż byli najlepszymi żołnierzami i strategami na świecie, nie prowadzili wojen zaborczych, nie rościli pretensji do cudzej własności. Natomiast obrona ojczyzny była szlachetnym i koniecznym obowiązkiem. Podobnie jak odzyskanie przejściowo utraconych terenów państwa. Zawsze cierpliwie czekano, czasami przez długie lata, a nawet dziesięciolecia, stulecia, na najbardziej sprzyjającą okazję i potem przystępowano do odzyskania utraconych włości. (Tak to jest obecnie z Armenią Zachodnią i Cylicją!) Nieprzyjaciele bardzo szybko to zrozumieli i rezygnowali z podboju Armenii, szukając raczej możliwości pokojowej współpracy. W ostatnich stuleciach przed narodzeniem Chrystusa, Imperium Rzymskie kilkakrotnie próbowało ujarzmić Ormian i będących z nimi w konfederalnym sojuszu Partów, ale nawet w przypadku znaczącej przewagi, to Rzymianie ponosili klęskę.

Utrata niepodległości i odzyskanie jej przez książąt Bagratuni

cesarz Aszot I Wielki Bagratuni - Աշոտ Ա Մեծ Բագրատունի Մեծ Հայքի Արքա

Złote denary Kalifa Abu l-Abbas Ahmad al-Mutamid ala l-láh (870-892) (أبو العباس أحمد المعتمد على الله)

Cesarz Armenii Aszot II Żelazny Bagratuni - Աշոտ Բ Երկաթ Բագրատունի (914-928) - Autor: Ohan Gaidzakian

Cesarz Armenii Gagik I Bagratuni (Գագիկ Ա Բագրատունի Մեծ Հայքի Արքա)(989–1020) - Autor: Nicholas Marr

Dopiero rozpad Imperium Partów tak osłabił Ormian, że wkrótce wschodnie jej prowincje stały się pastwą Persji, a później Ormianie nie potrafili oprzeć się zaborczym popędom Kalifatu Bagdadzkiego. Tym bardziej, że Arabowie najechali na Persję i w 651 r. perska dynastia Sasanidów upadła, a jej miejsce zajął arabski Kalifat. W tym samym czasie upadła również Armenia, która stała się prowincją Kalifatu. Tu obok arabskich namiestników, przy władzy pozostali jednak rodzimi książęta i królowie poszczególnych państewek ormiańskich. Do nich należały włości jednej z najpotężniejszych dynastii ormiańskich — cesarskiego domu Bagratuni (Բագրատունի). Rodu, który od niepamiętnych czasów piastował urząd najwyższego arcykapłana chaldejskiego i księcia koronacyjnego „czworga imperiów Arszakunich” (Arsacydów - Արշակունի): Scytii, Partii, Hunni i Armenii. Książę koronacyjny nie tylko koronował nowego cesarza, ale także w razie konieczności pozbywał jego władzy! Do włości cesarskiego domu Bagratunich należało Królewstwo Karsu (Կարսի Թագավորութուն – Armenia Zachodnia), Królewstwo Lori (Լոռու Թագավորութուն – Armenia Północna), Księstwo Sper (Սպերի դքսություն – Armenia Zachodnia), Księstwo Taronu (Տարոնի դքսություն – Armenia Zachodnia), Księstwo Mokku (Մոկքի դքսություն – Armenia Zachodnia), Księstwo Ani (Անի դքսություն – Armenia Zachodnia), Księstwo Sisu (Սիսը դքսություն – Cylicja), Księstwo Tarsu (Տարսոնի դքսություն – Cylicja) oraz cały szereg księstw i maleńkich królewstw na terenach dzisiejszej Kartwelii –„Gruzji” (Վրաստանը - Armenia Północna). Zasługą Bagratunich było nakłonienie cesarza Trdata Wielkiego Świętego (Տրդատ Գ) (262-317) do przyjęcia chrztu w 301 r z rąk Świętego Grzegorza Oświeciciela (Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչին), a następnie chrystianizacji Kartwelii – „Gruzji”, kaukazskiej Albanii (Azerbajdżanu), a później także Imperium Rzymskiego.

O opanowaniu dyplomacji na bardzo wysokim szczeblu przez Bagratunich, najlepiej świadczy fakt odzyskania niepodległości „bez jednego wystrzału” przez pełniącego funkcję namiestnika kalifatu, Aszota I Bagratuni (Աշոտ Ա Բագրատունի), który do historii przeszedł jako Aszot I Wielki (885-890). Kalif Abu l-Abbas Ahmad al-Mutamid ala l-láh (870-892) (أبو العباس أحمد المعتمد على الله) był silnym panującym, który w 869 r z powodzeniem zdławił powstanie w Iraku, anarchię w Samarze, zmusił do posłuszeństwa emira Egiptu oraz wstrzymał Safawidów maszerujących na Bagdad. Cóż, był prawnukiem  znanego z okrucieństwa kalifa Hárún ar-Rasída (هارون‌ الرشید), który podobnie do niego nie pytał się, a jednym cięciem szabli, natręta czy intruza pozbywał głowy. Według wzmianek arabskich i perskich, Aszota I Bagratuni (Աշոտ Ա Բագրատունի) nie tylko szanował za wysoką inteligencję i roztropność, ale nawet polubił, co u kalifów było raczej rzadkością. Aszot właśnie to wykorzystał i w odpowiedniej chwili chytrze i przebiegle zapytał się kalifa: „powiedz najjaśniejszy i mocarny ziemski namiestniku najwyższego i wszechmogącego Allacha, przed którym padają na kolana królowie, książęta i emirowie, kto jest najlepszym — czy zewnętrzny przyjaciel i sojusznik, czy też zniewolony wewnętrzny wróg, który podstępnie atakuje?” Al-Mutamid przywykł już do ciekawych filozoficznych pytań Aszota, więc po krótkim namyśle odpalił: „Oczywiście, że przyjaciel i sojusznik!” Aszot tylko na to czekał. Ale wiedział, że może stracić głowę, jeżeli zirytuje kalifa. Mimo tego odpalił: „Widzisz najjaśniejszy i mocarny kalifie, jestem twoim przyjacielem i sojusznikiem i chciałbym nim pozostać, ale...” Kalif ze zdziwieniem zerknął na Aszota i mrugnął pod nosem: „co ale”?!? „Ale największym problemem jest to, że moja ukochana Armenia nie jest wolna tak, jak była przez tysiąclecia...” — śmiało kontynuował Aszot. Abu l-Abbas Ahmad al-Mutamid ala l-lah zrozumiał aluzję. Nerwowo sięgnął po szablę, do poły wyrywając ją z pochwy, ale powstrzymał się i z chichotem machnął ręką, a potem bez słowa szybkim krokiem udał się do skarbca, przechowującego bajeczne skarby. Wrócił z koroną, którą jeden z jego poprzedników zdobył podczas podboju Armenii i bezceremonialnie wsadził ją na głowę Aszota. Powiedział tylko tyle: „Mimo iż jesteś niewiernym giaurem, szanuję i cenię Ciebie, mój przyjacielu i sojuszniku, królu królów, księciu książąt Armenii!” Aszot opuścił bagdadzki pałac kalifa z honorami przysługującymi cesarzowi. Niedługo po tym również cesarz bizantyjski Bazyli I Macedończyk - Βασίλειος Α΄ ο Μακεδών (867–886) uznał Aszota cesarzem Armenii. Od tego czasu politycy arabscy z głębokim szacunkiem odnoszą się do ormiańskich polityków, dyplomatów i mężów stanu.

Chrystianizacja Armenii i Rzymu, powstanie Bizancjum i „tajny” Traktat Konstantyna, Trdata IV, Sylwestra I i Grzegorza Oświeciciela

Hagia Sofia w Stambule, wcześniej bazylika katolicka, zbudowana przez ormiańskich budowniczych na zamówienie Konstantyna Wielkiego - Foto: Robert Raderschatt

Ze wschodniej części imperium rzymskiego wykształciło się państwo zwane cesarstwem bizantyjskim (Βυζαντινή Αυτοκρατορία), albo Cesarstwem Wschodniorzymskim w którym powstała religia prawosławna. Jego stolica, Konstantynopol (Κωνσταντινούπολις), przez stulecia pozostawała najwspanialszym miastem Europy. Początkowo nazwa Bizancjum (Βυζάντιον) dotyczyła osady greckiej na europejskim brzegu Bosforu, wąskiej cieśniny rozdzielającej Azję Mniejszą od Europy. Stolicę jeszcze jednolitego Cesarstwa Rzymskiego przeniósł tu Konstantyn I Wielki (Gaius Flavius Valerius Constantinus) (*ok.272 †337), dzięki czemu jako „miasto Konstyntyna” stało się Konstantynopolem. Ze względu na strategiczne położenie i doskonałą pozycję obronną miasta...

cesarz rzymski Konstantyn I Wielki - mozaika w kościele św.Zofii w Konstantynopolu

Jest rzeczą ciekawą, że podczas kiedy Konstantyn I Wielki (u prawosławnych i Ormian zwany także Świętym) był tą osobą, która Edyktem mediolańskim wprowadziła chrześcijaństwo na terenie Imperium Rzymskiego, o genezie tego czynu historycy (zarówno „cywilni” jak i historycy kościoła) głęboko milczą. Nie bez przyczyny. A wszystkiego winny jest Sobór chalcedoński (8-31 października 451 r), w którym biskupi ormiańscy z przyczyn od siebie zupełnie niezależnych nie wzięli udziału. Z tego powodu Apostolski Kościół Ormiański uchwały soboru uznał za nieważne, a to doprowadziło do rozłamu w kościele, gdyż Ormianie pozostali przy monofizytyźmie. A przecież to zasługą Ormian był fakt, że Konstantyn podjął decyzję o wydaniu Edyktu mediolańskiego, chociaż sam do końca życia pozostał niewierzącym. Wprawdzie analiza ikonografii i numizmatyka ukazują pojawianie się od 315 r. symboliki chrześcijańskiej (monety i medale) w Cesarstwie Rzymskim, połączone z wypieraniem symboliki pogańskiej, która ostatecznie znika w 325 r, co wyraźnie świadczyło o skłanianiu się cesarza ku chrześcijaństwu. Jednocześnie cała aktywność cesarza mogła wynikać bardziej z przemyślanej strategii politycznej, promowania chrześcijaństwa, jako nowej oprawy ideologicznej dla instytucji cesarstwa, niż ze szczerej wiary. Historycy są w tym względzie podzieleni. Według podań i legend, Konstantyn dopiero na łożu śmierci został ochrzczony, ale jest to fakt dosyć wątpliwy i dyskutowany przez wielu historyków (w końcu bezwolnego konającego łatwo zmusić do czegokolwiek!). Od razu stawia to pytanie: „w takim razie dlaczego wprowadził chrześcijaństwo, ucinając tym samym pod sobą gałąź, na której siedział”? Bo według pogańskiej wiary Rzymian, cesarz „był bogiem”, a chrześcijaństwo obaliło właśnie ten mit!

Roland Antoniewicz - Roland von Bagratuni (ՌՈԼԱՆԴ ՖՕՆ ԲԱԳՐԱՏՈՒՆԻ)

Jego Świątobliwość Wazgen I Patryarcha-Katolikos Wszech Ormian - Հ.Հ. Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Վազգեն Ա

Cesarz ormiański Tyrydates III/IV - Տրդատ Գ/Դ մեծ - Autor: Gaidzakian, Ohan

Historycy ormiańscy i arabscy są zdania, że nakłonienie Konstantyna przez Ormian do wydania Edyktu mediolańskiego miało bardzo chytre podłoże polityczne: osłabienie jedności Rzymian i doprowadzenie do rozpadu Imperium, a tym samym pozbycie się bardzo groźnego przeciwnika, który wielokrotnie napadał na Imperium Ormian i Partów! (Grzegorz Oświeciciel z pochodzenia był księciem Partyjskim.) Roland Antoniewicz, który w latach 1992-1993 przebywał w Republice Armenia i nawet wziął udział w wojnie o niepodległość przyznanego Republice Armenii przez Traktat w Sèvres i zamieszkałego w 95% przez Ormian Górskiego Karabachu, dzięki pomocy katolikosa-patriarchy Wazgena I, znalazł wiele ciekawych dokumentów na ten temat. Bardzo wnikliwie przestudiował on mnóstwo „tajnych” staroormiańskich dokumentów i rękopisów, znajdując nawet odpis traktatu, który podpisali z jednej strony ormiański cesarz Trdat IV Wielki (Սուրբ Տրդատ Դ մեծ) (zwany także Tirydatesem III - 250-330) oraz Święty Grzegorz Oświeciciel (Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ), a z drugiej strony Konstantyn I Wielki oraz biskup rzymski Sylwester I (?* †335, 314-335). Odpis Traktatu spisanego w języku staro-ormiańskim, greckim i łaciną wskazuje na prawdziwą przyczynę rozłamu kościoła: biskup rzymski Sylwester I „do końca świata” uznał zwierzchnictwo kościelne Świętego Grzegorza Oświeciciela, jako jedynej głowy kościoła powszechnego i spadkobiercy Piotra Apostoła! Tylko eczmiadzyński Patriarcha-Katolikos miał prawo do mianowania i konsekrowania biskupów, wybranych przez synod danej diecezji. A wczesne synody chrześcijańskie i do dzisiaj ormiańskie, w druzgocącej większości składały się i składają się z wiernych, a nie z kleru! Odwieczny wymóg od kandydata na biskupa (obecnie już tylko ormiańskiego) jest prowadzenie świętego życia i posiadanie odpowiedniego wykształcenia teologicznego!

Święty Grzegorz Oświeciciel - Հ.Հ. Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ

Prawie „nieznana” jest również geneza powstania tego traktatu! A przecież ciąg ówczesnych wydarzeń jest bardzo prosty i logiczny! Święty Grzegorz Oświeciciel, który od niedawna jest już także kanonizowanym świętym kościoła katolickiego, w 301 roku, przy poparciu najwyższego arcykapłana chaldejskiego (wbrew błędnym twierdzeniom wielu historyków, chaldejczycy wierzyli w jedynego boga-stworzyciela!) i księcia koronacyjnego ormiańskich cesarzy Symbata I Bagratuni (Սմբատ Ա.) (nie mylić z późniejszym Symbatem I Męczennikiem!!!), z powodzeniem nakłonił cesarza Świętego Trdata IV Wielkiego (Սուրբ Տրդատ Դ մեծ) do przyjęcia chrztu, a potem chrystianizacji całego cesarstwa. Ale w tym czasie w mocy był jeszcze (zresztą przez Ormian zbytnio nie respektowany z powodu świętej tradycji tolerancji religijnej) Traktat ormiańsko-rzymski podpisany przez cesarzy Gaiusa Aureliusa Valeriusa Dioklecjana (*244 †?313 ?316, 284-305) i Chosroesa II Dzielnego (Խոսրով Բ - 279/80-287) (Խոսրով Բ), przewidujący prześladowanie chrześcijan i wydanie zbiegłych do Armenii chrześcijan rzymskich Rzymowi. Ponieważ Ormianie zawsze byli ludźmi honoru, szanującymi danego słowa, a tym bardziej podpisane przez nich traktaty — Święty Trdat IV Wielki (Սուրբ Տրդատ Դ մեծ) postanowił wypowiedzieć ten traktat. Ale od postanowienia do czynu upłynęło wiele lat. Z jednej strony, zamiast wysyłania kuriera, cesarz Armenii chciał osobiście pojechać do Rzymu oznajmić cesarzowi wynikłą sytuację, a do tego potrzebne było zebranie wszystkich królów i książąt - panujących subiektów konfederacji, co nie było sprawą prostą. Z drugiej strony Trdat chciał, ażeby towarzyszył jemu Święty Grzegorz Oświeciciel, który pro forma był poddanym Rzymu. A Grzegorz w tym czasie był nieosiągalny, bo chrystianizował Kartwelię („Gruzję”), Albanię Kaukaską, Partów, Węgrów i Hunów! A Trdat chciał osłabić Rzym przez jego chrystianizację, która osłabiłaby również władzę cesarza rzymskiego! No i trzeba było wykorzystać najlepszy moment, którym były walki prowadzone przez Konstantyna Wielkiego z Chlorusem, Galeriuszem, Licyniuszem, Domicjuszem, Maksencjuszem i innymi w interesie scentralizowania władzy. Trdat ruszył do Rzymu dopiero wtedy, kiedy Konstantyn był już dostatecznie osłabiony. Przybył do Wiecznego miasta prawie w przededniu bitwy przy Moście Mulwijskim. Kiedy szpiegowie donieśli Konstantynowi fakt „zbliżania do Rzymu olbrzymiej armii ormiańskiej”, cesarz rzymski był zrozpaczony, bo jakikolwiek konflikt zbrojny z Ormianami, na zawsze mógł przekreślić jego ambicyjne plany. Ale Ormianie nie wybierali się na wojnę, a na przyjacielską wizytę i dlatego nosili zbroje ze szczerego złota, które nie tylko z daleka tworzyły łunę, ale i déjà vu o wiele większej armii. Nic więc dziwnego, że po przybyciu Trdata i Grzegorza do Rzymu, Konstantyn z przestrachem potakiwał na wszystkie życzenia Ormian! W ten to sposób usiadł do jednego stołu z biskupem („papieżem” - wtedy jeszcze mowy nie było o jakichkolwiek „papieżach”!) Sylwestrem I. No i z Grzegorzem Oświecicielem, który już od początku spotkania perswadował naśladowanie Ormian, Partów, Kartwelijczyków, Węgrów, Scyto-Węgrów, Albanów i Hunów! Konstantyn nie miał już prawdziwej armii, więc nie miał innego wyjścia! Poszedł na wszystko, co tylko zażyczyli Ormianie! Jak opisują ormiańscy dziejopisarze: „cały czas drżał jak osika na wietrze i przytakiwał na wszystko” Nawet na to, że w obradach brał udział znienawidzony biskup rzymski ogniem i mieczem prześladowanych chrześcijan!

Armenia pastwą Bizancjum a potem Turków i Rosjan

Konstantyn po przeniesieniu siedziby imperium do Konstantynopola, wprowadził bardzo istotne zmiany w prawodawstwie obywatelskim i religijnym. Założony w 330 roku Konstantynopol stał się drugim Rzymem, który był położony w najlepszym punkcie na szlaku wymiany handlowej między Wschodem i Zachodem, ale był także doskonałą bazą wypadową do pilnowania Dunaju, i był dostatecznie blisko do wschodnich granic Imperium. Konstantyn rozpoczął także budowę wielkich murów obronnych nowej metropolii, które w późniejszych czasach zostały rozbudowane i przebudowane. J.B. Bury twierdzi, że „założenie Konstantynopola (...) zainaugurowało trwały podział pomiędzy wschodnią i zachodnią, grecką i łacińską, połówką Imperium. Podział ten miał decydujący wpływ na całą późniejszą Historię Europy”. Ustabilizował wartość monet (złoto solidus, które wprowadził, stało się bardzo cenioną i stabilną walutą) oraz strukturalnie zreformował armię. Dzięki temu Imperium wiele odzyskało ze swojej siły militarnej i cieszyło się okresem stabilizacji i dobrobytu. Ważną reformą było rozdzielenie władzy cywilnej i wojskowej, której praktyka trwała do VII wieku. „Ducha wypuszczonego z flakonu” — chrześcijaństwo, cesarz Konstantyn musiał odpowiednio popierać, mimo iż był niewierzącym. Hojnie rozdawał więc przywileje: duchowni zostali zwolnieni od świadczeń osobistych i podatków, a cywilni chrześcijanie mogli zajmować korzystne stanowiska administracyjne. Z kolei biskupowie zostali obciążeni obowiązkami sądowymi. Nie chciał mieszać się w sprawy kościelne i dlatego zwołał Synod z Arles a potem 80 km od Konstantynopola w Bitynii, w mieście Nikaja (Nicaea, Nicea) Sobór Nicejski (20 maja 325 r).

Monety bizantyjskie z wizerunkiem Leona VI Ormianina

cesarz Bazyli II Bułgarobójca - Βασίλειος Β΄ Βουλγαροκτόνος - Basileios II Boulgaroktonos

Godło miasta Ani i Bagratunich Anijskich oraz od założenia Lwowa i Ziemii Lwowskiej

Nicefor III Botaniates - Νικηφόρος Γ΄ Βοτανειάτης

Sukcesor Konstantyna, Leon I (Flavius Valerius Leo Augustus - 401–474) był pierwszym cesarzem, który koronę otrzymał nie od dowódcy wojskowego, tak jak to dotychczas było w tradycji rzymskiej, a od Patriarchy Konstantynopola, reprezentującego hierarchię kościelną. Po upadku zachodniej części Cesarstwa Rzymskiego w 476, Bizancjum coraz bardziej zaczęło przechodzić do tradycji greckich, podczas kiedy później cesarz Justynian I (Flavius Iustinus Augustus, Ἰουστίνος, 518–527) zaczął jednak podbijać utracone tereny zachodnie. Cesarz Herakliusz (Flavius Heraclius, Ηρακλειος – Herakleios, *574, †641, 610–641) był tym, który przypieczętował zerwanie z tradycją rzymską i prywilegizowanie tradycji greckiej przez to, że zamiast dotychczasowego tytułu Augustus, czy Caesar, panujący Bizancjum używał greckiego tytułu królewskiego Βασιλεύς (Bazyleusz). A Grecy byli bliskimi krewnymi Ormian, w wyniku czego coraz więcej ormiańskich rodów książęcych zaczęło opanowywać kluczowe funkcje administracyjne, wojskowe i kościelne, a w końcu przejęcie tronu cesarskiego. Jednym z powodów tego było pojawienie się Kalifatu, który anektował Armenię. Była to ormiańska książęca dynastia Gnuni (Գնունի), której przedstawiciel Mzhezh I Gnuni (Մժէժ Գնունի - 518-548) był jeszcze namiestnikiem (wicekrólem) części Armenii zajętej przez Persów. Najznaczniejszym cesarzem tego rodu był Leon V Ormianin - Λέων Ε΄ ὁ Ἀρμένιος, Լևոն Ե Հայ - (813-820), generał bizantyjski za panowania cesarzy Nicefora I Genika (Νικηφορος) i Michała I Rangabe (Μιχαῆλ A' Ῥαγγαβέ). Ale spośród  ormiańskich cesarzy bizantyjskich, wymienić trzeba jeszcze członków Dynastii izauryjskiej - zwanej też syryjską. Ormianami byli Mauryciusza – Φλάβιος Μαυρίκιος Τιβέριος Αύγουστος – Flavius Mauricius Tiberius Augustus (582–602), Filipikos Bardanesa – Φιλιππικός Βαρδάνης (711–713), Leona VI Filozofa – Λέων ΣΤ΄ ο Σοφός]] (886–912), Konstantyna VII Porfirogenetę – Constantinus Porphyrogennetus – Κωνσταντίνος Ζ' ο Πορφυρογέννητος (913—959), Romana II Porfirogenetę - Ρωμανός Β´ (959–963), Bazylego II Bułgarobójcę – Αλέξανδρος Βυζαντινός αυτοκράτορας (976–1025) oraz Konstantyna VIII – Κωνσταντίνος Η (1025–1028). Jednocześnie poprzez cylicyjskich Rubenidów (Ռուբինեաններ), dynastie Dukas (Δούκας), Palailogos (Παλαιολόγος), Kantakuzenos (Καντακουζηνός) oraz Komnénos (Κομνηνός) były bocznymi liniami rodu ormiańskich arcykapłanów, książąt koronacyjnych i cesarzy z cesarskiego domu Bagratuni (Բագրատունիներ).

Pod naciskiem bizantyjskich możnych ormiańskich, Bazyli II Bułgarobójca  postanowił przyłączyć Armenię do Bizancjum, ale spotkało się to z oporem nie tylko cesarzy z cesarskiego domu Bagratuni, a innych znacznych rodów książęcych, przede wszystkim spokrewnionym z Bagratunimi Mamikonjanów (Մամիկոնեան). Dlatego też sięgnął do podstępu. Panująca w Królewstwie Waspurakan (Վասպուրական) nad jeziorem Wan dynastia Arcruni (Արծրունի), której członkowie stworzyli podwaliny pod niezależną państwowość Waspurakanu, została okupiona przez Bazylego otrzymując obietnicę, że wzamian za skalisty Waspurakan, w Bizancjum otrzymają poważniejsze włości. Zdrada Arcrunich doprowadziła do waśni między książętami i panującymi z rodu Bagratunich, a wynikiem tego do zajęcia Armenii przez Bazylego II, który nie tylko pozbawił tronu Gagika II Bagratuni, ale także aresztował jego i wtrącił do więzienia, gdzie przebywał do 1080 r, kiedy zamordował jego cesarz bizantyjski Nicefor III Botaniates - Νικηφόρος Γ΄ Βοτανειάτης. Prawie beznadziejną sytuację Armenii znacznie pogarszał jeszcze fakt zbliżania się seldżuckich hord tureckich ze wschodu, które później zajęły nie tylko Armenię, ale i Bizancjum. Wywołało to bardzo poważny ruch emigracyjny. Książęta żyjący w stolicy Cesarstwa Armenii - Ani, na czele z następcą tronu i możnymi z cesarskiego domu Bagratuni, kawalkadą wozów obładowanych bezcennymi skarbami, uciekli przez Kaukaz do Krymu, a stąd na tereny póżniejszego województwa lwowskiego, zakładając szereg miast na czele z Lwowem, którego godłem stał się dotychczasowy herb książąt Ani – wspinający się Lew. Najmłodszy syn cesarza Gagika II, Rupen Bagratuni udał się do cylicyjskich włości rodu, gdzie stworzył księstwo ormiańskie, będące zaczątkiem późniejszego Cylicyjskiego Królewstwa Ormiańskiego, które odegrało decydującą rolę w ukrzepieniu powstałych na Bliskim Wschodzie państw krzyżowców, przede wszystkim Królestwa Jerozolimskiego.

Odzyskanie niepodległości przez Traktat Pokojowy w Sèvres

Sygnatariusze Traktatu w Sèvres ze strony Imperium Osmańskiego. Od lewej do prawej: Minister Edukacji, w 1919 r krótko Prezes Trybunału Konstytucyjnego Rıza Tevfik Bölükbaşı, Wielki Wezyr Damat Mehmet Ferid Pasha; ambasador turecki w Bagdadzie Abdul Hadi Pasha, oraz Ottomański ambasador w Bern Reşat Halis.

Traktat w Sèvres (10 sierpnia 1920) był traktatem pokojowym zawartym pomiędzy Imperium Osmańskim i sprzymierzonymi po zakończeniu I wojny światowej. Traktat wersalski został podpisany z Cesarstwem Niemieckim, ponadto, Francja, Wielka Brytania i Włochy w tym samym dniu podpisały tajne „trójstronne porozumienie”. Rozporządzenia Traktatu w Sèvres były znacznie bardziej surowe niż nałożone na Cesarstwo Niemieckie w Traktacie wersalskim. Otwarcie negocjacji pokojowych obejmowało okres ponad piętnastu miesięcy, począwszy od paryskiej konferencji pokojowej. Negocjacje kontynuowane były na konferencji w Londynie, i miały określony kształt dopiero po premierze „spotkania na konferencji w San Remo” w kwietniu 1920 roku. Jednak na wskutek przestępstwa wojennego: ludobójstwa dokonanego przez Turcję na szkodę Ormian, Francja, Włochy i Wielka Brytania potajemnie rozpoczęły podział imperium osmańskiego już w 1915 roku. Powstało opóźnienie, ponieważ sygnatariusze nie mogli dojść do porozumienia, co z kolei miało wpływ na wynik tureckiego ruchu narodowo-wyzwoleńczego. Traktat w Sèvres przedstawiciele stron podpisali w sali wystawienniczej w słynnej fabryce porcelany w Sèvres, we Francji. Traktat miał czterech sygnatariuszy. Imperium Osmańskie:  Rıza Tevfik Bölükbaşı (w 1918 r. Minister Edukacji, w 1919 r krótko Prezes Trybunału Konstytucyjnego), wielki wezyr Damat Mehmet Ferid Pasha, ambasador turecki w Bagdadzie Abdul Hadi Pasha i ambasador turecki w Bern Reşat Halis, którzy zostali zatwierdzeni przez sułtana Mehmeda VI.

Z głównych mocarstw alianckich wyłączyły się Stany Zjednoczone. Rosja również została wyłączona, ponieważ z Imperium Osmańskim już w 1918 roku wynegocjowała Traktat w Brześciu Litewskim. W traktacie tym, pod naciskiem wielkiego wezyra paszy Talaata, Imperium Osmańskie odzyskało ziemie odebrane przez Rosję w wojnie rosyjsko-tureckiej (1877-1878), a konkretnie, Gubernię Karską oraz Batumi, co Traktat w Sèvres odmienił, zwracając te tereny Konfederacji Ormiańskiej, co strona turecka przyjęła do wiadomości. W imieniu Wielkiej Brytanii Traktat podpisał Sir George Dixon Grahame, w imieniu Francji Alexandre Millerand, a w imieniu Włoszech Hrabia Lelio Bonin Longare. Spośród innych mocarstw alianckich, Grecja nie przyjęła wyznaczonych granic i nigdy nie ratyfikowała tego Traktatu. Ze strony Konfederacji Ormiańskiej, Traktat podpisał przewodniczący delegacji Ormiańskiej Awetis Aharonian (Ավետիս Ահարոնյան). Na mocy Traktatu w SèvresTurcja straciła znaczną część Armenii Zachodniej na rzecz Konfederacji Ormiańskiej. Cylicyjskie Królewstwo Armenii umieszczono pod protektoratem Włoch i otrzymało tereny, które były częścią Kilikijskiego Królewstwa Ormiańskiego w latach 1199-1375. Motywowano to tym, że król Włoch Wiktor Emanul III Sabaudzki jest sukcesorem ostatniego króla Cylicji. Ale było to nader błędne rozumowanie, bo Cylicja od czasów Tigrana II Wielkiego była zawsze subiektem konfederatywnego Cesarstwa Ormiańskiego i według ormiańskiego prawa, wszelkie umowy międzynarodowe podpisane przez subiektów konfederacji cesarz musiał jeszcze zatwierdzić! Traktat w Sèvres zarządził również powstanie państwa kurdyjskiego, ale bez szczegółów licząc na to, że Ormianie i Kurdowie sami załatwią między sobą ten problem.

Agresja turecko-sowiecka i ponowna utrata niepodległości

Armenia Zachodnia w 1915 r z procentem ludności wg zaniżonych statystych tureckich. Kolor czerwony - Ormianie, kolor zielony Turcy, kolor niebieski - Kurdowie i kolor brązowy - inne mniejszości.

Kontury granic Armenii Zachodniej na tle obecnych granic państwowych. 1- Kartwelia („Gruzja”), 2- Republika Armenia, 3- Azerbajdżan.

Konfederacja Ormiańska – powstała na wskutek ludobójstwa – mordu ponad 1,5 mln bezbronnych Ormian, we większości kobiet, dzieci i starców, dokonanego w 1915 roku w Turcji przez bolszewicko-młodotureckich przestępców wojennych i przeciwko ludzkości na czele z generałem Mustafą Kemalem (bandyckie przezwisko „Atatürk”). Powstały wtedy liczne oddziały samoobrony ormiańskiej, które prowadziły heroiczną walkę przeciwko ogromnej przewadze zbrojnej bolszewicko-młodotureckich bandytów, mordujących Ormian z iście hitlerowską wprawą i zapałem.

Armenia Północna w październiku 1918 r. Kolorem czerwonym oznaczono tereny kontrolowane przez gen. Andranika Ozanjana, żółtym przez samoobronę Karabachu, a szarym tereny Republiki Armenia na podstawie zdradzieckiego Traktatu w Batumi. Autor: Yerevanci

Ślub gen. Andranika Ozanjana z Nevarte Kurikian w Paryżu.

Wspaniale opisał te tragiczne dni niemieckojęzyczny, austriacko-czeski pisarz pochodzenia żydowskiego, dobry przyjaciel Franza Kafki — Franz Werfel (*1890 †1945) w powieści „Czterdzieści dni Musa Dah”, po raz pierwszy wydanej po polsku w 1947 r i przetłumaczonej na ponad pięćdziesiąt języków. Póżniej do oddziałów samoobrony ormiańskiej przyłączyło się blisko sto tysięcy Ormian — ochotników z całego świata. Dowódcą tych oddziałów był rosyjski generał, Ormianin Andranik Ozanian (Անդրանիկ Թորոս Օզանյան), zdrobniale nazywany przez wszystkich po imieniu „generał Andranik” (Զորավար Անդրանիկ). W 1915 roku generał Ozanian zajął miasto Van nad jeziorem o tej samej nazwie w Armenii Zachodniej i w ten sposób okrążonej przez młodotureckie wojska ludności ormiańskiej, umożliwił ucieczkę na kontrolowane przez Rosjan wyżynne tereny Armenii. Na krótko przed końcem wojny, Ozanian powstrzymał pod Erywaniem atak Turków na nowo powstałą Republikę Armenii. Nie uznał Traktatu w Batumi, nie przyjmując ustalonej tam granicy ormiańsko-tureckiej. Pod koniec 1919 roku Andranik Toros Ozanian, nie chcąc brać udziału w walkach o władzę w młodej republice i znosić polityki sprzecznej z jego zapatrywaniami (był monarchistą, zwolennikiem powrotu cesarskiego domu Bagratuni), po raz ostatni opuścił Armenię. W Tbilisi Andranik spotkał się jeszcze z przewodniczącym Komisariatu Zakaukaskiego, miensziewikiem Ewgenij Gegeczkori (ევგენი გეგეჭკორი) (*1881 †1954), który wszedł do pierwszego rządu Demokratycznej Republiki Gruzji, kierowanego przez Noe Żordanię (ნოე ჟორდანია), jako minister spraw zagranicznych, omawiając z nim problemy gruzińsko-ormiańskiej wojny, a następnie wyjechał do Konstantynopola przez Batumi. Przybył do Cypru by dowodzić ormiańskim legionem, ale Francuzi odmówili jemu wejścia do ormiańskiej Cylicji. Od 1919 do 1922 roku, wędruje po  Europie. Serdecznym przyjacielem Andranika był polski generał Józef Dowbor-Muśnicki, który podobnie do niego, wcześniej był rosyjskim generałem. Po zwycięstwie Powstania Wielkopolskiego lat 1918-1919, to właśnie generał Józef Dowbor-Muśnicki nakłonił swojego ormiańskiego ziomka i przyjaciela z Poznania, podpułkownika w Powstaniu Wielkopolskim, Michała Wacława Antoniewicza (Michał Wacław Bagratuni-Antoniewicz de Bołoz-Միքել Վացղավ Բագրատունի Պողոսի Անիեցի) o spieszny wyjazd do Armenii i nawiązanie kontaktu z generałem Andranikiem Ozanianem, co w końcu udało się jemu przed wyjazdem Andranika do USA. Pod koniec 1919 Andranik przewodniczył delegacji ormiańskiej, która wyjechała do Stanów Zjednoczonych, aby lobbować swoje wsparcie dla mandatu dla Armenii. Towarzyszył jemu gen. Jacques Bagratuni, kapitan Haig Bonapartian oraz porucznik Ter-Pogossian. W Fresno wyreżyserował kampanię propagandową, w której zebrał 500.000 dolarów na pomoc dla ormiańskich uchodźców wojennych. Kiedy odwiedził Amerykę, wszyscy Ormianie, od Atlantyku do wybrzeży Pacyfiku, entuzjastyczne przyjmowali jego. Amerykanie byli zdumieni i pytali się: „Kim jest ten człowiek?”. — „On jest Jerzym Waszyngtonem Ormian” — odpowiadano i Amerykanie wszędzie uhonorowali jego, pozwalając mu nawet usiąść na krześle George'a Washingtona, co było bezprecedensowym honorem. Kiedy Andranik powrócił do Europy, w Paryżu prezydent Republiki Francuskiej, Raymond Poincaré także złożył mu hołd, wydając na jego cześć przyjęcie. W dniu 15 maja 1922 roku w Paryżu ożenił się z Nevarte Kurkjian, po czym przeniósł się do Stanów Zjednoczonych i zamieszkał w Fresno w Kalifornii, gdzie zmarł w 1927 roku. W 1928 roku jego ciało przewieziono do Paryża i pochowano na Cmentarzu Père-Lachaise. W 2000 roku miejsce pochówku Ozaniana przeniesiono do Erywania w Armenii.

Najnowsza koncepcja Konfederacji Ormiańskiej według parti Dasznakcutijun. Brakuje w nich dwóch ważnych subiektów — Państwa (emiratu) Kurdystan oraz Królewstwa Cylicji Ormiańskiej — konfederacji Ormian, Turków i Syryjczyków.

Według koncepcji Michała Wacława Antoniewicza, Armenia Zachodnia powinna była powrócić do ustroju monarchicznego, ale jako konstytucyjne zjednoczone królewstwo Ormian, Turków i Kurdów, natomiast opanowana przez najróżniejsze liberalne, anarchistyczne, socjalistyczne i rewolucyjne prądy polityczne carska Północna Armenia (późniejsza Sowiecka Armenia, Gruzja i Azerbajdżan) przejściowo powinna być Republiką Federalną narodów zakaukazskich z ormiańską dominancją. Koncepcja ta bardzo spodobała się wielu Ormianom, natomiast spotkała ostry sprzeciw ze strony mętów bolszewickich. Traktat w Sèvres uwzględnił właśnie tą konstrukcję polityczną, której wprowadzenie w życie uniemożliwiła agresja turecko-sowiecka, dokonana kilka miesięcy później pod wodzą dwóch okrutnych bolszewickich zboczeńców  – Josifa Wisarjonowicza Dżugaszwilli (bandycki pseudonim „Stalin” –  był dosłownie potworem, bo posiadał szczątkowy ogon oraz po sześć palców u rąk i nóg, postępujący alkoholizm jego ojca-szewca spowodował, że po pewnym czasie zakład szewski upadł, a ojciec w stanie upojenia alkoholowego, dopuszczał się przemocy na małym Josifie oraz swojej żonie) i Mustafę Kemala (bandycki pseudonim „Atatürk” – był urodzonym alkoholikiem, ale już i jego ojciec był alkoholikiem, który pijany zmarł w przydrożnym rynsztoku). Ormianie na całym świecie są głęboko oburzeni dlatego, bo jeszcze do dzisiaj wielu hołduje tym umysłowo chorym haramiom, nawet stawiając im pomniki zapominając, że byli to ludobójcy – zbrodniarze przeciwko ludzkości, wielokrotnie gorsi od ich wspólnego kompana — Adolfa Hitlera!

Jeszcze nie wysechł atrament na podpisanym również przez Turcję Traktacie w Sèvres, kiedy przywódca młodoturków — pasza (generał) Mustafa Kemal (bandycki pseudonim „Atatürk”) w największej tajemnicy udał się do Stalina do Moskwy z rozpaczliwym biadoleniem. Sygnatariuszy Traktatu w Sèvres nazwał „imperialistami” i obrzydliwie kłamiąc, że w Armenii Zachodniej „żyją tylko sami Turcy”, prosił o pomoc przeciwko „wspólnemu wrogowi”. Oczywiście Stalina nie interesowało biadolenie Turków, ale Traktat w Sèvres spowodował, że rodzinna Kartwelia na zawsze wróciła w ręce Ormian. Całkowita utrata Zakaukazia nie tylko dla Rosji, ale i dla bolszewików była ogromnym ciosem. Stalin był więc rozradowany z powodu wizyty Atatürka, którego ugościł niczym brata. Przy kilku butelkach rosyjskiej wódki, bardzo szybko dogadali się szczegółów pomocy i jej ceny. Cena była bardzo słona: przekazanie Turcji należącej dotychcza do Rosji Guberni Karskiej (wcześniej Królewstwo Karsu Bagratunich) oraz całej Armenii Zachodniej, jak również byłej Albanii Kaukaskiej (Dagestan, którego połowa należy do Rosji, a druga połowa do Azerbajdżanu), z utworzeniem tureckiego państwa Azerbajdżan. Państwa, w którym ludność turecko-kipczacka liczy zaledwie 10%! Bo cała reszta razem z 20%-wą większością Ormian, (Rutułowie, Cachurowie, Lezgini, Taci, Tałysze, Kurdowie) to (za wyjątkiem Kurdów) narody chrześcijańskie spokrewnione z Ormianami! Oczywiście Stalin również wystawił Atatürkowi pokaźny rachunek: w Turcji musi wprowadzić bolszewizm, a rząd turecki przemianować na „Radę Komisarzy Ludowych”! Ataürk pojęcia nie miał, co to oznacza, ale bez słowa wyraził zgodę i na to, że on będzie Przewodniczącym Rady Komisarzy Ludowych Turcji! Co więcej: otrzymał obietnicę, że oficerowie Armii Czerwonej zmodernizują armię turecką, a turecki wywiad zmodernizuje bolszewicka czeka! Tak powstał działający do dzisiaj najlepszy sojusznik KGB — turecki MİT (Millî İstihbarat Teşkilâtı)! Ten MİT, który brał czynny udział w zorganizowaniu zamachu Ali Agçy na polskiego Papieża Jana Pawła II! Faktem jest, że  Mustafa Kemal do końca swojego nędznego życia, w swoich przemówieniach i wypowiedziach nie szczędził chwalić Stalina i Związek Sowiecki, podkreślając, że Turcja po wieczne czasy musi pozostać wdzięczna Sowietom i Rosji.

(Na podstawie książki Rolanda von Bagratuni: „A magyarság az Ararátnál született” (Węgrzy narodzili się pd Araratem).)

Literatura źródłowa

• Abjegján, M. : Istorija srjednjearmjanskoj litjeraturi, Erywań 1948. (М. Абегян: История среднеармянской литературы. Ереван, 1948.)
• Abaza, Viktor: Istorija Armenii, Sankt Petersburg, 1888 (Виктор А. Абаза: Исторія Арменіи. С. Петерсбургъ, типографія И.Н.Скороходова, 1888.)
• Ács Zoltán: Nemzetiségek a történelmi Magyarországon. Budapest, Kossuth Könyvkiadó, 1996.
• Adalian, Rouben Paul (2010). Historical dictionary of Armenia. Lanham, Maryland: Scarecrow Press. ISBN 978-0-8108-6096-4 .
• Akopjan, T. H.: Oczjerk istorii Jerewana. Erywań, 1977. (Т. Х. Акопян: Очерк истории Еревана. Ереван, Издательство Ереванского Университета, 1977.).
• Agajan, C. P. − Arutjunjan, S. R. − Mnacakanjan, A.N.: Istorija Armjanskawo naroda, Erywań, »Lujs«, 1990. (Ц. П. Агаян — Ш. Р. Арутюнян — А. Н. Мнацаканян: История армянского народа. Ереван, »Луйс«, 1990.).
• Catowr Aġayan: Andranik : darašrǰan, depk'er, demk'er [In armen.] Erevan, 1994
• Agatangelos: Historia regis Tiridates et S. Georgi. Langlois, 1867.
• Agathangelos: History of the Armenians Albany, State University of New York Press,1976.
• Vardgês Aharonean: Andranik : mardẹ ew ṙazmikẹ (Անդրանիկ : մարդը եւ ռազմիկը) [In armen.] Boston, 1957; Nachdruck Teheran, 1982
• Akopjan, A. A. : Albania—Ałwank v Grjeko—Latinskih i Drjewnjearmjanskih Istocznikah. Erywań, 1987. (А. А. Акопян: Албания—Алуанк в греко—латинских и древнеармянских источниках. Ереван, 1987.)
• Akopjan, Sz. M. : Zapadnaja Armenija w planah impjerjalisticzeskih dźerżsaw. Erywań, 1987. (С. М. Акоп-ян: Западная Армения в планах империалистических держав. Изд. АН Армянской ССР, Ереван, 1967.)
• Akopjan, T. H. : Ani, stolica sredńewjekawoj Armenii. Izdatjelstwo Jerewanskawo Uniwjersitjeta, Erywań, 1985. (Т. Х. Акопян: Ани, столица средневековой Армении. Ереван, Издательство Ереванского Университета, 1985.).
• Akopjan, T. H. : Oczjerk istorii Jerewana. Erywań, 1977. (Т. Х. Акопян: Очерк истории Еревана. Ереван, Издательство Ереванского Университета, 1977.).
• Akopjan, Z. A. : Armjenowjedjenije v Rossiji, Erywań, 1988. (З. А. Акопян: Арменоведение в России. Ереван, 1977.)
• Aleksandropulos, M. : Putjeszestwije w Armjeniju. Moskwa, »Progress«, 1985. (M. Aлександропулос: Путешествие в Армению. Μητσοσ Αλεξανδροπουλος¨: Οι Αρμενδεσ. Ταξίδι στη χώρα τουζ γαι οτην ιστοριά τουζ.) Москва, »Прогресс«, 1985.)
• Alem, Jean—Pierre: L'Arménie. Paris, Press Univ. de France, 1972.
• Ananjan, Żorjesz − Haczaturjan, Wartan: Armjanskije obszczini Rossiji. Erywań, 1993. (Жорес Ананян — Вартан Хачатурян: Армянские общины России. Издательство »М. Варандян«, Ереван, 1993).
• Angold, Michael: Cesarstwo Bizantyjskie 1025—1204. Historia polityczna. Wrocław – Warszawa – Kraków, Wydawnictwo Ossolineum, 1993.
• Annijskij, Aleksandr: Drewnije Armjanskije istoriki kak istoriczjeskije istoczniki, Odessa, 1899. Александръ Аннийский: Древние армянские историки как исторические источники. Одесса, 1899.)
• Anonim. Obszerna wiadomość o połączeniu narodu ormiańsko—polskiego z kościołem rzymskim r. 1676. Źródła dziejowe. Dzieje zjednoczenia Ormian polskich z kościołem rzymskim. Wydał A. Pawiński, Warszawa 1876.
• Antoniewicz–Bołoz, J. : O sztuce polskich Ormian (architektura, malarstwo, ornamentyka), „Kwartalnik Historyczny“, t.10. Lwów, 1896.;
• Apadāma. Encyclopædia Iranica 2012-08-12.
• Arakiel z Tebryzu – Առաքել Դավրիժեցի: Księga dziejów, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1981, ISBN: 8306005074
• Arakjeljan, B. N. − Agajan, C. P. − Parsamjan, V. A. : Istorija armjanskawo naroda. Erywań, »Lujs«, 1989. (Б. Н. Аракелян — Ц. П. Агаян: — В. А. Парсамян: История армянского народа. Ереван, »Луйс«, 1989.).
• Ararat. Encyclopædia Iranica 2012-08-05.
• Arat, Mari Kristin: Die Wiener Mechitharisten: armenische Mönche in der Diaspora. Böhlau, Wien - Köln 1990. ISBN 3-205-05230-7
• Ardzrouni, Thoma: Histoire des Ardzrouni. Ed.M.Brosset, Paris 1874.
• Arkasz, M. : Istorija Ukraini–Rusi. Kiîv, Visczaja Szkola, Kijów 1993. (М. Аркаш: Історія України–Русі. Київ, Віщая Школа, 1993)
• Armenians in America: celebrating the first century. Boston: Armenian Assembly of America. 1987. ISBN 978-0-925428-02-8.
• Armenica w prasie polskiej lat 1987—1988. Wybrał dr. Jerzy Szokalski. Warszawa, Koło Zainteresowań Kulturą Ormian, 1988.
• Armjanskij wapros. Enciklopedija, Erywań, Glawnaja Redakcija Armjanskoj Enciklopedii,1991. (Армянский Вопрос. Энциклопедия. Главная Редакция Армянской Энциклопедии, Ереван, 1991.).
• Armjanskij sudźebnik Mhitara Gosza (Datastanagirk Hajoc Mhitaraj Goszi, Jereván, 1954. (Армянский судебник Мхитара Гоша. Изд. АН Арм. ССР, Ереван, 1954.)
• Armjanskije kompozitori. Erywań, 1956. (Армянские композиторы. Ереван, Армянское Государственное Издательство, 1956.)
• Armjanskije ljegendi i predanija. Erywań, »Lujs«, 1988. (Армянские легенды и предания. Ереван, »Луйс«, 1988.
• Aron, Robert: Les grand dossiers de l'histoire contemporaine. Paris, Libraire Academique Perrin, 1962
• Arutjunjan, P. T. : Aswabadźitjelnoje dwiżjenije armjanskawo naroda w pjerwoj czjetwjerti XVIII.v., Moskwa, 1984 (П. Т. Арутюнян: Освободительное движение армянского народа в первой четверти XVIII. в. Москва, 1984.
• Arutjunjan, S. R. : Istorija Armjanskawo Naroda. Erywań, Izdatjelstwo »Lujs«, 1976. (Ш. Р. Арутюнян: История Армянского Народа. Издательство »Луйс«, Ереван, 1976.)
• Arutjunjan, Varazdat: Garod Ani. Iz istorii gradostroitjelstwa srhednjewjekawoj Armjenii. Erywań 1964. (Вараздат Арутюнян: Город Ани. Из истории градостроительства средневековой Армении. Армянское государственное издательство, Ереван, 1964)
• Arutjunjan, V. B. : Sobitja w Nagornom Karabahje. Erywań, 1990. (В. Б. Арутюнян: Событя в Нагорном Карабахе. Хроника часть I. февраль 1988 г — январь 1989 г. Издательство АН Армянской СССР, Ереван, 1990.)
• Asdourian, P. : Die politischen Bezeihungen zwischen Armenien und Rom von 190 v. Chr. bis 428 n. Chr. Freiburg, 1911.
• Atamian, Sarkis: (1955). Armenian Community. Philosophical Library. ISBN 978-0-8022-0043-3.
• Avédik Félix: A magyar örménység múltja és történelmi jelentősége. Budapest, Papíripari és Nyomdaipari Szövetkezet nyomdája, 1920.
• Avédik Félix − Alexa Ferenc: Az örmény nép múltja és jelene. Merza Dezső: Az örmény építészet. Budapest, Pfeifer, 1922.
• Avédik Félix − Hermann Antal − Hovhannesian Eghia: Az örmények. Budapest, Pfeifer,1921.
• Avédik Lukács: Az örmény kereszténység eredete. Erzsébetváros, 1904.
• Avédik Lukács: Az örmények történelme. Segesvár,1877.
• Avédik Lukács: Az Örmény Tudományos Akadémia, Segesvár 1883.
• Avédik Lukács: A velencei Szent Lázár sziget. A Mechitarista szerzet ismertetése. Erzsébetváros,1890.
• Ávédik Lukács: Az örmény szent mise szertartásai. Segesvár, Jördens nyomda, 1876.
• Ávédik Lukács: Szabad királyi Erzsébetváros monográfiája. Szamosújvár, Auróra, 1896.
• Ayvazyan, Hovhannes (2003) (in Armenian). Հայ Սփյուռք հանրագիտարան [Encyclopedia of Armenian Diaspora]. 1. Yerevan: Armenian Encyclopedia publishing. ISBN 5-89700-020-4 .
• Guitty Azarpay: Urartian Art and Artifacts. A chronological study. University of California Press Berkeley, 1968
• Bányai Elemér: Örmény anekdóták és egyéb apróságok. Szamosújvár, Auróra, 1902.
• Bachmann, W. : Kirchen und Muschen in Armenien und Kurdistan. Leipzig, 1913.
• Bakalian, Anny (1993). Armenian Americans: From Being to Feeling Armenian. New Brunswick, New Jersey: Transaction Publishers. ISBN 1-56000-025-2 .
• Baksi, Kim: Sudźba i kamjeń. Moskwa, Izobrazitjelnoje Iskusstwo, 1983. (Ким Бакши: Судьба и камень. Моснва, Изобразительное Искусство, 1983.)
• Βαλαβανη, Γεοργιοσ Κ. : Συγχρονοσ γενικη ιστορια του ποντου. Θεσσαλονικη, Εκδοσεισ Αφων Κςριακιδη, 1986.
• Bagratuni Roland: Petőfi Sándor örmény volt? Thousand Oaks, California, USA, Magyarok Vasárnapja, 1999/3. szám.
• Baljan, Grajr: Nagornij Karabah i Nacjonalnije Konflikti v Sajuzje w swjetlje praw czelawjeka. Erywań, Izdatjelstvo Dasznaktjutjun, 1991. (Грайр Бальян: Нагорный Карабах и национальные конфликты в Союзе в свете прав человека. Издатель — Комиссия »Айдат« Армянской Революционной Партии »ДАШНАКЦУТЮН«, Ереван, 1991)
• Baljan, Grajr: W Turcji prodolżajutsja naruszjenija praw czeloweka. Erywań, Izdatjelstwo Dasznaktjutjun, 1991. (Грайр Бальян: В Турции продолжаются нарушения прав человека. Изд. Комиссия »АЙДАТ« АРП »Дашнакцутюн«, Ереван, 1991.)
• Balsiger, Dave − Sellier, Charles E.Jr.: Noé bárkája nyomában. Az ötezer éves rejtély megoldódik. Korunk legnagyobb felfedezése. Budapest, Új Vénusz Lap- és Könyvkiadó, 1991.
• Bánosi György − Veresegyházi Béla: Eltűnt népek, eltűnt birodalmak. Diák kislexikon. Budapest, Unió Lap- és Könyvkiadó Kereskedelmi Kft. Junior szerkesztősége, 1996.
• Bányai Elemér: Örmény anekdóták és egyéb apróságok. Szamosújvár, Auróra, 1902.
• Baranowski,B. – Baranowski,K. : Historia Gruzji. Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk, Ossolineum, 1987.
• Baranowski,B.– Baranowski,K.: Historia Azerbajdżanu. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk, Ossolineum, 1987.
• Baráth Tibor: A magyar népek őstörténete. New York, Somogyi Zoltán kiadása, 1993.
• Baráth Tibor: Őstörténetünk orientalista szemléletben. Montreal, Szerző Kiadása,
• Baráth Tibor: Tájékoztató az újabb magyar őstörténeti kutatásokról. Veszprém, Turul, 1989.
• Barącz, Sadok: Rys dziejów ormiańskich. Tarnopol, Drukiem Józefa Pawłowskiego, 1869.
• Barącz, Sadok: Żywoty sławnych Ormian w Polsce. Lwów, 1855.
• Barszegjan, Hikar: Istina darożje... K probljemje Nagornowo Karabaha. tom I—II., Erywań, 1989., 1991. (Хикар Барсегян: Истина дороже... К проблеме Нагорного Карабаха. Издательство АН Армянской ССР, Ереван, 1989.)
• Barszegov, Ju. G. : Genocid Armjan — prestupljenije protiw czelowjeczeńsstwa. Erywań, »Ajasztan«, 1990. (Ю. Г. Барсегов: Геноцид Армян—преступление против человечества. Ереван, »Айастан«, 1990.)
• Bazylow, Ludwik: Historia Rosji. Wrocław — Warszawa — Kraków — Gdańsk — Łódź, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich Wydawnictwo, 1985
• Bedrosjan, Robert: Dajekuťiun, Instytucja rodziców zastępczych w rodach książęcych i królewskich w starożytnej Armenii. Warszawa, Koło Zainteresowań Kulturą Ormian, 1987.
• Beglarjan, A.N. : Za pabjedu sowjetskoj wlasti w Zakawkazje. Erywań, »Ajasztan«, 1988. (A. Н. Бегларян: За победу советской власти в Закавказье. Ереван, »Айастан«, 1988.).
• Békési B. István: Törökország. Budapest, Panoráma, 1983.
• Bendefy László: A magyarság kaukázusi őshazája — Gyertyán országa. Budapest, Cserépfalvi, 1942.
• Bendefy László: Kummagyaria. A kaukázusi magyarság története. Budapest, Cserépfalvi, 1941.
• Biblioteka Lwowska.4.: Jaworski, Franciszek: Nobilitacja miasta Lwowa. — Sochaniewicz, K. Dr. : Herb miasta Lwowa. — Zygmuntowicz, Zygmunt: Józef Piłsudski we Lwowie. Warszawa, Polski Dom Wydawniczy, 1989.
• Bíró Margit: A hunok kaukázusi szerepléséhez. Budapest, Antik Tanulmányok 1982/29.
• Bíró Margit: Egy grúz krónika tudósításai 5. századi kaukázusi támadásokról, hadjáratokról. Szombathely, »Életünk«, 1985/5.sz.
• Bischoff, Ferdinand: Urkunden zur Geschichte der Armenier in Lemberg. Wien, 1865.
• Bjelij, Andrjej: Armjenija. Erywań, Izdatjelstwo »Sowjetakan Groh«, 1985. (Андрей Белый: Армения. Ереван, Издательство »Советакан Грох«, 1985.)
• John I. Boardman: The Cambridge Ancient History, University of Cambridge, 1982 ISBN 0521224969
• Bobula Ida: Sumír–magyar rokonság. Buenos Aires, Editor ESDA, 1982.
• Bogos Mária: A szépvízi örmény közösség. Budapest, XII. kerületi Örmény Kisebbségi Önkormányzat— Kornétás Kiadó, 1997.
• Bona Gábor: Tábornokok és törzstisztek a szabadságharcban 1848—49. Budapest, Zrínyi Katonai Kiadó, 1987.
• Borcs János: A Kaukázus — a népek hegye. Budapest, Gondolat, 1980.
• Lionel Bradley Steiman, Franz Werfel, the Faith of an Exile: From Prague to Beverly Hills (Waterloo, Ont.: W. Laurier University Press, 1985).
• Bromiley Geoffrey William: The international standard Bible encyclopedia Q–Z, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Michigan 1988, ISBN 0802837840
• Brosset, M. : Chronique arménienne (Additions et eclaircissement) a l'Histoire de la Géorgie. St.Petersburg, 1849.
• Brosset, Marie–Félicité: Collection D'historieus Arméniens. Dix on vrages sur l'histoire de l'Arménie et de pays adjacents. Tom I—II. Amsterdam, APA—Philo Press, 1979.
• Brjuszov,B.: Ljetopis istoriczjeskih sudźjeb armjanskawo naroda. Moskwa, 1818, Erywań, 1940. (Б. Брюсов: Летопис исторических судеб армянского народа. Москва, 1818, Ереван, 1940.).
• Brentjes, Burchard: Drei Jahrtausende Armenien. Leipzig, Koehler und Amelag, 1970.
• Buhály Attila: Aššur isten a periférián – asszír–urartui párhuzamok. 2012-07-25.
• Buhály Attila: Megjegyzések az urartui vallási topográfiához 2012-07-25.
• Michael Chahin: The Kingdom of Armenia. A History. Curzon Press, Richmond, 2001, ISBN 0700714529
• Antranig Chalabian: General Andranik and the Armenian Revolutionary Movement. Michigan, 1988, ISBN 0-9622741-1-9
• Andranik Č'elepyan: Zoravar Andranik ev hay heġap'oxakan šaržowmẹ [In armen.] Erevan, 1990
• Charewiczowa, Łucja dr.: Czarna kamienica i jej mieszkańcy. Lwów, Nakładem Towarzystwa Miłośników Przeszłości Lwowa, 1935.
• Charewiczowa, Łucja dr.: Historiografia i miłośnictwo Lwowa. Lwów, Nakładem Towarzystwa Miłośników Przeszłości Lwowa, 1938.
• Chodubski, Andrzej dr. hab.: Główne ogniwa kontaktów polsko—ormiańskich do początku XX wieku. Warszawa, Koło Zainteresowań Kulturą Ormian, 1988.
• Chowaniec, Czesław: Ormianie w Stanisławowie w XVII i XVIII wieku. Stanisławów, 1928.
• Collenberg, Rüdt: The Rupenides, Hethumides & Lusignans:the Structure of Armeno–Cilician Dynasties. Paris, 1963.
• Conybeare, Fred C.: The Armenian version of revelastion, apocalypse of John. Reprint of the edition London 1907. Amsterdam, Oriental Press, 1980.
• Çilingiroğlu, Altan – French, David H.: Third Anatolian Iron Ages Colloquium held at Van, 1990.
• D’Edesse, Matthieu: Récit de la Première Croisade. Extrait de la Chronique et trad. de l’arménien. Paris, 1850.
• Daszkjewicz, Ja.R.: Armjanszkije kolonyii na Ukrajinye v isztocsnyikah i litjeraturje XV—XIX.vv. Jerevan, 1962. (Я. Р. Дашкевич: Армянские колонии на Украине в источниках и литературе XV—XIX. вв. Ереван, 1962).
• Norman Davies: Europa. Rozprawa historyka z historią, Wydawnictwo ZNAK, Kraków, 1999, ISBN 83-7006-883-9
• Davison, Roderic H.: Turkey. Englewood Cliffs (N.J.), Prentice-Hall, 1968.
• Dawrżjeci, Arakjel: Knyiga isztorij. Moszkva, 1973. (Аракел Даврижеци: Книга историй. Москва, Издательство »Наука«, 1973.).
• Dawriżeci, Arakjel (Arakel z Tebryzu): Księga dziejów. Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1981.
• Demeter Zayzon Mária: A budapesti népesség nemzetiségi, etnikai arculata.Honos népcsoportok és bevándorlók. A szerző kiadása, Budapest, 1994.
• de Narek, Grégoire: Le livre de prières. Par Isaac Kechichian, Paris, 1961.
• Der Nersessian, S.: Armenia and the Bysantiae Empire. A Brief Study of Armenian Art and Civilization. Harvard Press, 1945.
• Der Nersessian, S.: Arménian Manuscripts in the Walters Art Gallery. Baltimore, 1973.
• Der Nersessian, S.: The Armenians. Norwich, 1969.
• Der Nersessian, S.: Aghťamar, Church of the Holy Cross. Cambridge, Mass, 1965.
• Der Nersessian, S.: Ľ art arménien. Paris, 1977.
• Der Nersessian, S.: Manuscrits arméniens illustriés de XII-e, XIII-e et XIV-e siècles de la Bibliothèque des pères Mekhitaristes de Venise. Paris, 1937.
• Des Faustus Byzanz: Geschichte Armeniens. Übersetzt und mit einer Abhandlung über die Geographie Armeniens eingeleitet von dr. M. Zauer. Köln, 1879.
• Igor Michajlowicz Djakonow: Истории Мидии (Istorija Midii) Akademia Nauk ZSSR, Leningrad 1956.
• Igor Michajlowicz Djakonow: Hurro-Urartian Borrowings in Old Armenian. Journal of the American Oriental Society, 1985-10.
• Igor Michajlowicz Djakonow: The Pre-History of the Armenian People. Delmar, New York, 1984.
• Drashanakjertci, Jowannes: Isztorija Armenyii. Erywań, »Szovjetakan Groh«, 1986. (Иованнес Драсханакертци: История Армении. Ереван, Издательство »Советакан Грох«, 1986.).
• Dulouier, Ed.: Recherches sur la chronologie Arménienne technique et historique. Paris, 1859.
• Dulouier, Ed.: Recueil des historiens des Croisades. Documents arméniens, t.I. Paris, 1869.
• Dunin–Borkowski, Jerzy Hr.: Almanach błękitny. Książęta, hrabiowie, baronowie. Lwów — Warszawa, Nakładem Księgarni H. Altenberga — E. Wende i SKA, 1908.
• Durnowo, L.A.: Kratkaja isztorija drjevnyearmjanszkoj zsivopiszi. Erywań, 1957. (Л. А. Дурново: Краткая история древнеармянской живописи. Ереван, 1957.).
• Elisée Vardaped: Histoire de Vardan et la guerre des Arméniens, trad. nouvelle, acc. de notes historiques et critiques, par V. Langlois, »Collection des historiens anciens et modernes de l’Arménie, publiée en français par Victor Langlois.«, t.II, Paris, 1869.
• Eliséo: Storico armeno del quinto secolo, versione del prete Giuseppe Cappelletti, Venezia, 1840.
• Esbroeck, M. Van: Un nouveau témoin du livre d’Agathange. Revue des études arméniennes, t.VIII. Paris, 1971.
• Esbroeck, M. Van: La résumé syriaque de l’Agathange. Analecta Bollandiana, t.95. f.3—4. 1977.
• Firbjuher, Gjenrih: Armenia 1915. Jerevan, Izd. Akademii Nauk, 1991. (Генрих Фирбюхер: Что скрыло кайзеровское правительство от немецких подданных АРМЕНИЯ 1915 уничтожение Турцией кулътурного народа. Ереван, Издательство Академии Наук Армении,1991.)
• Firbjuher, Gjenrih − Vjesszjelink, Egbert − Barszjegov, Jurij: Gjenocid. Vcsjera, Szjevodnyja... A zavtra? Izdatjelsztvo Dasnaktjutjun, Jerevan, 1992. (Генрих Фирбюхер — Эгберт Весселинк — Юрий Г. Барсегов: Геноцид. Вчера, сегодня... а завтра? Издатель — Комиссия »Айдат« Армянской Революционной Партии »ДАШНАКЦУТЮН«, Ереван, 1991)
• J. P. Francew: Világtörténet tíz kötetben. Kossuth Kiadó, Budapest, 1967 - Urartu és Transzkaukázia, a kimmerek és szkíták.
• Gabányi János: Szongott Kristóf születésének 100 éves évfordulójára. Szamosújvár, Turul, 1943.
• Gábori Miklós: Ala-Tau - Ararát - Gondolat Kiadó, Budapest, 1978.
• Galusztyan, Dzs. O.: Kulturnaja żizń armjanskih kolonij srednjewjekawoj Polszi. (XVI—XVII.vv.), Jerevan, Izdatjelsztvo AN Armjanszkoj SzSzR., 1981. (Д. Галустян: Культурная жизнь армянских колоний средневековой Польши {XVI—XVII. вв.} Издательство АН Армянской ССР, Ереван, 1981.).
• Gandzakeci, Kirakosz: Istorija Armenii. Moszkva, 1976. (Киракос Гандзакеци: История Армении.Kirakosz Gandzakeci: Hajoc Patmutjun] Москва, Издателство »Наука«,1976.)
• Garitte, G.: Documents pour l’étude du livre d’Agathange. Vatican, 1946.
• Garitte, G.: La Vie grecque inédite de St. Grégoire d’Arménie. Analecta Bollandiana, t.83, f.3—4. 1965.
• Gąsiorowski, Wacław: Bem. Warszawa, LSW, 1971.
• Gaszratjan, M. A. − * Orjeskova, Sz. F. − * Petroszjan, Ju. A.: Oczjerki istorii Turcii. Moskva, Izdatjelstvo Nauka, 1983. (М. А. Гасратян — С. Ф. Орешкова — Ю. А. Петросян: Очерки истории Турции. Москва, Издательство »Наука«, 1983.).
• Gawlik, Stanisław ks. CMF: Życie i dzałalność ks. abpa Józefa T. Teodorowicza. Warszawa—Kraków, Koło Zainteresowań Kulturą Ormian, Wydawnictwo Michalineum, 1988.
• Germanus Gyula: Kelet varázsa. Budapest, Magvető Könyvkiadó, 1978.
• Gevorkjan Bagi Éva: Wjengjerskije armjanije. Jerevan, 1970. (Е. Б. Геворкян: Венгерские Армяне. Ереван, 1970.)
• Gębarski, Bohdan: List do starego tureckiego znajomego. (Rzecz o Ormianobójstwie 1915 roku). Warszawa, Koło Zainteresowań Kulturą Ormian, 1987.
• Glinka, Szergej: Obozrjenyije istorii armjanskawo naroda. V tipográfii Lazarjevih Insztituta Vasztocsnih Jazikov, Moszkva, 1832. (Сергей Глинка: Обозрение Исторіи Армянскаго Народа. Москва. Въ Типографіи Лазаревыхъ Института Восточныхъ языковъ, 1832.)
• Głodek, Juliusz dr.: Arcach. Górski Karabach. Warszawa, Koło Zainteresowań Kulturą Ormian, 1989
• Gjenocid Armjan! v Osmanskoj Impjerii. Jerevan, »Ajasztan«, 1982. (Геноцид Армян! в Османской Империи. Издательство »Айастан«, Ереван, 1992.).
• Gjenocid — vczjerá, sjewodnia... a záwtrá? Jereván, »Ajdat«, 1991. (Геноцид—вчера, сегодня…—а завтра? Издатель — Комиссия »Айдат« Армянской Революционной Партии »ДАШНАКЦУТЮН«, Ереван, 1991.)
• Gjermanskije istoczniki o gjenocidje Armjan. Jerevan, »Ajasztan«, 1991. (Германские источники о геноциде Армян. Ереван, »Айастан«, 1991).
• Gopcsa László: Örmény közmondások. Kolozsvár, Stein—Ajtai, 1888.
• Gopcsa László: Az örmény népélet. Budapest, Pfeifer, 1922.
• Gopcsa László: Örmény levelek. Budapest, Pfeifer, 1928.
• Gromnicki, T. : Ormianie w Polsce, ich historia, prawa, przywileje. Warszawa, 1889.
• Grigorjan, V.R.: Istorija armjanskih kolonij Ukraini i Polszi. Jerevan, 1980. (В. Р. Григорян: История армянских колоний Украины и Польши—Армяне в Подолии. Изд. АН Арм. ССР, Ереван, 1980.).
• Grigorjan, Vartan: Nasilstwjennaja assimilacija musulmanskih nacjonalnih mjenszjenstw w Azerbajdżanje. Jerevan, »Varandjan«, 1992. (Вартан Григорян: Насильственная ассимиляция мусульманских национальных меншеств в Азербайджане. Изд. »М. Варандеан«, Ереван, 1992.).
• Grousset, René: Histoire de l’Arménie (le regard de l’Histoire), Paris, Payot, 1973.
• Gudenus János József báró: A magyarországi főnemesség XX. századi genealógiája. I. kötet, A—J, Budapest, 1990; II.kötet, K—O, Budapest, 1993.; III. kötet P—S. Budapest, 1999, IV. kötet SZ—ZS. Budapest, 1999.
• Gudenus János József báró − Szentirmay László: Összetört címerek. A magyar arisztokrácia sorsa és az 1945. utáni megpróbáltatások. Budapest, Piremon, 1989.
• Gudenus János József: Örmény eredetű magyar nemesi családok geneológiája (javított, bővített kiadás), Erdélyi Örmény Gyökerek Kulturális Egyesület, 2010 Budapest
• Gukasjan, V.G.: Konstantinopolskije Armjanje i nacjonalno—proswjetyitjelskoje dwiżjenije, Jerevan, Izdatjelsztvo Akademi Nauk ASzSzR, 1989. (В. Г. Гукасян: Константинопольские Армяне и национальнопросветительское движение 30—60-х годов XIX века. Издательство АН Армянской ССР, Ереван, 1989.)
• Hegedűs János: Kiss Ernő, az aradi vértanú. Nagybecskerek, 1906.
• Herby rodów polskich — Polish Coats of Arms. Index and List of family Names. London, Orbis Books Ltd, 1990.
• Heller, Mihail − Nyekrics, Alexandr: Orosz történelem.I-II. kötet. Budapest, Osiris Kiadó — 2000, 1996.
• Helmreich, Paul C.: From Paris to Sèvres. The Partition of the Ottoman Empire at the Peace Conference of 1919—1920. Columbus, Ohio State University Press, 1974.
• P. A. Hennemann: Das Kloster der armenischen Mönche auf San Lazzaro. Venedig 1872
• Hennyey Gusztáv: Magyarország sorsa Kelet és Nyugat között. Budapest, Európa—História, 1992
• Hensl, Wojciech − Tabagua, Ilja: Gruzja wczoraj i dziś. Warszawa 1976.
• Histoire d'Arménie comprenant la fin du royaume d'Ani et la commencement be l'invasion des Seldjoukides par Arisdagès de Lasdiverd. Trad.par M. E. Prud'homme, Paris, 1864.
• Hovhannesian, Eghia: A hazai örmények a nemzet szolgálatában. Gödöllő, Kalántzai, 1940.
• Hovhannesian, Eghia: Armenia népe. Gödöllő, Kalántai Nyomda, 1934.
• Hovhannesian, Eghia: Magyarországi örmény családok névsora. Gödöllő, 1940.
• Hronique de Mattieu d’Edesse (962—1136), avec la Continuation de Grégoire le prêtre jusqu’en 1162. Paris, 1858.
• Inglisian Vahan: Das wissenschaftliche Leben der Armenier in der Gegenwart,in: Oriens Christianus 39 (1955) 102-111.
• Inglisian Vahan: Hundertfünfzig Jahre Mechitaristen in Wien (1811-1961). Wien 1961.
• Iskanian, V.K.: Armjano–wizantijskije atnoszjenija v IV—VII.wjekah. Jerevan, 1991. (В. К. Исканян: Армяно–византийские отношения в IV—VII веках. Ереван, Изд. АН АСССР, 1991.).
• Japhetic: A hypothetical language-family, claimed to include North Caucasian, South Caucasian, Sumerian, Elamite, Asianic, Basque, Etruscan... (M. Pei and Fr. Gaynor: Dictionary of Linguistics, 1952. Philosophical Library, N.Y. p. 109.)
• Phillips, Jenny (1989). Symbol, myth, and rhetoric: the politics of culture in an Armenian American population. New York: AMS Press. ISBN 978-0-404-19433-8 .
• Paul Johnson: Historia świata od roku 1917 do lat 90., Puls publications Ltd., Londyn, 1992, ISBN 0-907587-79-8
• Jordan, Robert Paul – Harry Naltchayan. The Proud Armenians, National Geographic 153, no. 6 (June 1978), pp. 846–873.
• Kazsdan, A. P.: Armjanje v sostawje gaspodstwujuszczjewo klassa Wizantijskoj Impjerii v XI—XII.vv. Jerevan, Izd. AN Arm.SzSzR., 1975. (А. П. Каждан: Армяне в составе господствующего класса Византийской Империи в XI—XII вв. Изд. АН Армянской ССР. Ереван, 1975.)
• Kernaklian, Paul (1967). The Armenian-American Personality Structure and Its Relationship to Various States of Ethnicity. Syracuse University. OCLC 5419847.
• Korbuly Domonkos: Az örmény kérdés a magyar közvéleményben. Budapest, 1942, a szerző kiadása.
• Kościów, Zbigniew: Wiadomość o Ormianach Kuckich. Warszawa, Koło Zainteresowań Kulturą Ormian, 1989.
• Kościów, Zbigniew: Hekiatnier, albo opowieści Ormian polskich. Warszawa, Koło Zainteresowań Kulturą Ormian, 1989.
• Kovács Endre: Bem József. Budapest, a Hadtörténelmi Intézet Kiadása, 1954.
• Kowalska, J.: - Ormianie polscy, Kraków 1999.
• Krikor, Hagop (Dżirdżirjan): Ormianie znani i nieznani. Warszawa, Koło Zainteresowań Kulturą Ormian, 1986.
• Kruczkowski, S. : Poczet Polaków wyniesionych do godności szlacheckiej przez monarchów austriackich. Lwów, 1935.
• Kuczyński, Stefan Krzysztof: Polskie herby ziemskie. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1993.
• Kulikowski, Andrzej: Heraldyka szlachecka. Warszawa, 1990.
• Kulhanjian, Gary A. (1975). The historical and sociological aspects of Armenian immigration to the United States 1890–1930. San Francisco: R and E Research Associates. ISBN 978-0-88247-309-3 .
• LaPiere, Richard (1930). Armenian settlement in Fresno County. Stanford University. OCLC 20332780.
• Lang, David Marshall: Armenia, cradle of civilization. London, George Allen & Unwin Ltd, 1980.
• Lang, David Marshall: Armenia kolebka cywilizacji. Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1975.
• Lang, David Marshall: Dawna Gruzja. Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1972.
• Lang, David Marshall: Bułgarzy. Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1983.
• Lang, David Marshall − Worker, Christopher James: Hajeré. Jerevan, 1992.
• Lechicki, Czesław: Kościół Ormiański w Polsce. Lwów, 1928.
• Lines of Succesion — Heraldry of the royal families of Europe. London, Orbis Publishing Ltd, 1981.
• Lukácsi Kristóf: Adalékok az erdélyi örmények történetének. Kolozsvár, Római Katholikus Lyceum, 1867.
• Lukácsi Kristóf: A magyarok őselei, hajdankori nevei és lakhelyei. Kolozsvár, Római Katholikus Lyceum, 1870.
• Lukácsi Kristóf: Emlékezetek az erdélyi örmények múlt életéből, melyeket az örmények apostola, Világosító Szent Gergely 1858-ik évi ünnepén egyházi beszédében előadott a szamosújvárosi plébános és Szolnok kerületi esperes. Bécs, Mechitaristák, 1859.
• Lukácsi Kristóf: Historia Armenorum Transilvaniae a primordiis gentis usque nostram memoriam e fontibus authenticis et documentis antea ineditis. Viennae, Congr. Mechitaristicae, 1859.
• Jerzy Siemisław Łątka: Ojciec Turków - Kemal Atatürk. Kraków 1994
• Magyarország története 1918—1990. Budapest, Korona Kiadó, ?év.
• Magyarország története. I—VIII. kötet. Budapest, Akadémiai Kiadó, 1984—1993.
• Magyarország történeti kronológiája I—IV. kötet. Budapest, Akadémiai Kiadó, 1983.
• Majian, Rosan: Cultura Armenia. Buenos Aires, EUKA, 1971.
• Malcom, M. Vartan (1919). The Armenians in America. Boston: Pilgrim Press. ISBN 1-112-12699-6
• Mańkowski, T. : Sztuka Ormian lwowskich. Kraków, 1934.
• Marciniak, T. : Ormianie polscy - wczoraj i dziś, w: Z. Sułkowski, J. Skarbek (red.), Mniejszości narodowe i religijne w Europie Środkowo-Wschodniej w świetle statystyk XIX i XX wieku, Lublin 1995. J. Kowalska, Ormianie polscy, Kraków 1999,
• Mechitharisten-Kongregation: Huschardzan. Festschrift aus Anlass des 100jährigen Bestandes der Mechitharisten-Kongregation in Wien (1811-1911) und des 25. Jahrganges der philologischen Monatsschrift "Handes Amsorya" (1887-1911), Mechitharisten-Kongregation, Wien 1911
• Merza Gyula: A magyar örmények etnográfiája hanyatlásának okairól és azok orvoslásáról. Szamosújvár, Auróra, 1895.
• Merza Gyula: A hazai örménység jövője. Kolozsvár, Gombos nyomda, 1896.
• Merza Gyula: Az örmény betelepülés története Magyarországon és a szamosújvári örmény kath. püspöki ill. vikáriusi szék. Vác, Első Váci Sajtó nyomdája, 1913.
• Merza Gyula: Az örmény kereszt. Szamosújvár, Todorán Endre nyomdája, 1903.
• Merza Gyula: Az örmény ritus magyar missziója. Kolozsvár, Gombos nyomdája, 1901.
• Edward Minasian, "The Forty Years of Musa Dagh: the Film that was Denied." Journal of Armenian Studies 2, no. 2 (1985-1986).
• Mirak, Robert (1976). Armenian Immigrants: Alive and Well in the New World. Boston: Armenian Bicentennial Committee of Massachusetts. OCLC 733944190.
• Mirak, Robert (1983). Torn between two lands: Armenians in America, 1890 to World War I. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. ISBN 978-0-674-89540-9.
• O'Grady, Ingrid Poschmann (1979). Ararat, Etchmiadzin, and Haig (nation, church and kin): a study of the symbol system of American Armenians. The Catholic University of America. OCLC 23314470.
• Oktay Belli: The Anzaf Fortresses and the Gods of Urartu. Oxford University Press, 1999
• Simon Montefiore: Stalin. Dwór czerwonego cara, Wydawnictwo Magnum, Warszawa, 2004, ISBN 83-89656-06-X
• Simon Motefiore Stalin – młode lata despoty: zanim powstał dwór Czerwonego Cara Świat Książki, Warszawa, 2008 ISBN 978-83-247-0578-8
• Orient w polskiej kulturze artystycznej. Wrocław – Warszawa – Kraków, Ossolineum, 1959.
• Ormianie w Polsce i w świecie. Z ks. Józefem Kowalczykiem, duszpasterzem wiernych obrządku ormiańskiego w Polsce rozmawia Andrzej Chodkiewicz. Ład, 1987/17. str. 3, 10—11.
• Ormiańskie rękopisy iluminowane. Lwów, Posłaniec Św. Grzegorza, 1933.
• Patrubány Lukács: Örmény tanulmányok. Budapest, 1884.
• Pełczyński, G.: Ormianie polscy w XX wieku, Warszawa 1997,
• Abram Rigg Horace, Jr.: A Note on the Names Armânum and Urartu, Journal of the American Oriental Society, 1937. december
• Sabagh - Bozorgmehr, Mehdi - Der-Martirosian, Claudia (1990). Subethnicity: Armenians in Los Angeles. Institute for Social Science Research, University of California Los Angeles.
• Samkian, Artineh (2007). Constructing Identities, Perceiving Lives: Armenian High School Students' Perceptions of Identity and Education. ProQuest. ISBN 978-0-549-48257-4
• F. Scherer: Die Mechitaristen in Wien, 5. Aufl. Wien 1892
• Ṙowben Simonyan: Andranik : Sibirakan vašti odisakanẹ [In armen.] Erevan, 2006
• Hrač'ik Simonyan: Andraniki žamanakẹ. 2 Bände [In armen.] Erevan, 1996
• Szongott Kristóf: A magyarhoni örmény családok genealógiája tekintetel ezeknek egymás között lévő rokonságra s a vezeték- és keresztnevek etymológiai értelmére. Szamosújvár, Auróra, 1898.
• Szongott Kristóf': A magyarok eredete és őslaka. Szamosújvár, Auróra, 1906.
• Szongott Kristóf: A magyarországi örmények etnográphiája. Szamosújvár, Auróra, 1903.
• Szongott Kristóf: Szamosújvár, a magyar–örmény metropolisz írásban és képekben. Szamosújvár, Auróra, 1893.
• Szongott Kristóf: Szamosújvár szabad királyi város monográfiája 1700—1900.I–IV.kötet. Szamosújvár, Auróra, 1903.
• The Armenians in America. Minneapolis: Lerner Publications. ISBN 0-8225-0228-3.
• Tjupicz, Anatolij − Hotjun, Grigorij: Armjanskoje soorużjenija Kamjenjec–Padolskawo. Jerevan, 1978. (Анатолий Тюпич — Григорий Хотюн: Армянские сооружения Каменец–Подольского. Ереван, 1978.)
• van den Oudenrijn, Marcus Antonius: Eine armenische Insel im Abendland, Venedig 1940
• Hans Wagener: Understanding Franz Werfel (Columbia, SC: University of South Carolina Press, 1993).
• Franz Werfel: Musa Dagh (Nashville, TN: Cold Tree Press, 2007).
• Franz Werfel:Die vierzig Tage des Musa Dagh. Erstausgabe in 2 Bänden (Bd.1: Das Nahende, Bd. 2: Die Kämpfe der Schwachen). Berlin : Paul Zsolnay, 1933.
• Franz Werfel:Die vierzig Tage des Musa Dagh (1939) Forum Exilverlagsgemeinschaft (Bermann-Fischer, Allert de Lange und Querido) in 2 Bänden, Niederlande.
• Franz Werfel:Die vierzig Tage des Musa Dagh (1955) Aufbauverlag Berlin
• Franz Werfel:Die vierzig Tage des Musa Dagh (1990), Taschenbuchausgabe, ISBN 9783596294589
• Franz Werfel:Die vierzig Tage des Musa Dagh (2006), gebundene Ausgabe, ISBN 9783596172115
• Waldstreicher, David: (1989). The Armenian Americans. New York: Chelsea House. ISBN 978-0-87754-862-1
• Wertsman, Vladimir (1978). The Armenians in America, 1618–1976. Dobbs Ferry, NY: Oceana Publications. ISBN 978-0-379-00529-5 .
• Wiczkowski, Józef: Lwów. Lwów, Główny Skład w Księgarni H. Altenberga, 1907.
• Wirabjan, Arsak: Znamjenitije Arcahci. Jerevan, Apollon, 1992. (Аршак Вирабян: Знаменитые Арzцахцы. Арцах (Карабах), Утик. Ереван, Издательство »Аполлон«, 1992.).
• Wójcik–Keuprulian, Bronisława: Ormianie polscy. Lwów, Nakładem Wydawnictwa Książek Szkolnych, 1933.
• Zacharyasiewicz, F.: Wiadomość o Ormianach w Polsce. Lwów, 1842.
• Zakrzewska-Dubasowa, M.: Ormianie w dawnej Polsce, Lublin 1982,
• Zakrzewska–Dubasowa, Mirosława: Historia Armenii. Wrocław – Warszawa – Kraków, Ossolineum, 1990.
• Zakrzewska–Dubasowa, Mirosława: Ormianie zamojscy i ich rola w wymianie handlowej i kulturalnej między Polską i Wschodem. Lublin, 1965.
• Zjekjean: Nowije dannije ob Armjanah w Italii. Erywań, 1978. (Левон Закеян: Новые данные об Армянах в Италии. Ереван, 1978.)
• Zoljan, Sz. T. − Mirzojan, G. K.: Nagornij Karabah i wakrug njewo. Jerevan »Lujsz«,1991. (С. Т. Золян — Г. К. Мирзоян: Нагорный Карабах и вокруг него глазами независимых наблюдателей. Сборник документов. Ереван, »Луйс«, 1991.).
• Zôravar Andranik kẹ xôsi (Զօրավար Անդրանիկ կը խօսի) [In armen.] Los Angeles, 1974