Moneta bita przez Ptolemeusza III Euergetesa
Ptolemeusz (z grecko-macedońskiego Πτολεμαῖος; translit: Ptolemaîos) (egip. Ptwlmis) Euergetes (gr. Ευεργετης; translit. Euergetes) trzeci[1] władca hellenistycznego Egiptu z grecko-macedońskiej dynastii ptolemeuszy (Lagidów) panujący w latach 246 p.n.e - 222 p.n.e[2]. Poprzednikiem Ptolemeusza III Euergetesa był jego ojciec Ptolemeusz II Filadelfos, a jego następcą został jego syn Ptolemeusz IV Filopator. Analogicznie, jak wcześniejsi i późniejsi męscy królowie-faraonowie Egiptu z dynastii Ptolemeuszów (Lagidów) nosił królewskie imię Ptolemeusz (Ptolemaîos). Jego grecki przydomek Euergetes (dosłownie Dobroczyńca) został mu nadany przez egipskich kapłanów, gdy podczas działań wojennych z Seleucydami w Babilonii przechwycił i zwrócił potomkom właścicieli wiele obiektów sakralnych zrabowanych niegdyś przez Kambyzesa II podczas pierwszego perskiego podboju.
Ptolemeusz III Euergetes
Na jego panowanie przypada trzecia już wojna syryjska z Seleucydami w ramach rodowej zemsty - zakończona zdobyciem nowych nadmorskich miast w Syrii i utwierdzeniem swego panowania nad Celesyrią (dzisiejszy zachodni Liban, północno-centralny Izrael, Zachodni Brzeg i Strefa Gazy), dobudowa drugiej, pomniejszej biblioteki w Serapejonie odpowiadającej siostrzanej, większej Bibliotece Aleksandryjskiej wymaganej jeszcze za rządów jego ojca, aktywne angażowanie się w sprawy Grecji po stronie klasycznych greckich miast-państw przeciwko supremacji macedońskiej dynastii Antygonidów, zakończone jednak upadkiem supremacji jego dziadka i ojca nad związkiem wysp greckich, ale opanowaniem Tracji oraz synod egipskich kapłanów w Kanopos, na którym uchwalono nowy kalendarz.
Tytulatura[]
iwa-n-nTrwi-snwi iua en neczerui senui (Następca Boskiego Rodzeństwa) stp.n-ra Setepenre (Wybraniec Re) sxm-anx-n-imn Sechemanchenamon (Żywe Wcielenie Amona)
- Imię horusowe: Hr Hkn-nTrw-rmTt-Hr.f, m-Ssp.f-nsyt-m-a-it.f, wr-pHti iri-aDt-m-bTnw.f
- Imię nebti: qnw nDti-nTrw inb-mnx-n-tAmri
- Złoty Horus: wr-pHti iri-Axt nb-Hbw-sd-mi-ptH-tA-Tnn ity-mi-ra
- Prenomen: iwa-n-nTrwi-snwi, stp(.n)-ra, sxm-anx-n-imn
- Nomen: ptwlmis (anx-Dt mri-ptH)
- Dodatkowe, szóste imię wprowadzone w czasach ptolemejskich: pA nTr mnx, nTrwi m nxwi
Greccy i greckojęzyczni poddani znali go, jako Πτολεμαῖος Ευεργετης; translit. Ptolemaîos Euergetes (pol. Ptolemeusz Euergetes)
Życiorys[]
Dowiedź się więcej: Ptolemeusz II Filadelfos[]
Ptolemeusz II Filadelfos i Arsinoe II - rodzice Ptolemeusza III Euergetesa
Ptolemeusz urodził się w 284 p.n.e, jako syn faraona/króla Egiptu Ptolemeusza II Filadelfosa — syna pierwszego lagidzkiego władcy egipskiego - Ptolemeusza I Sotera i jego czwartej, ostatniej żony Bereniki I spokrewnionej po kądzieli z diadochem Antypaterem — oraz jego pierwszej żony - Arsinoe I, córki króla Tracji
Arsinoe I - biologiczna matka Ptolemeusza III Euergetesa
Lizymacha i Nicei, córki Antypatera.
W 279 roku p.n.e jego matka w wyniku intrygi jej imienniczki i rywalki - dawnej żony jej ojca, a potem Ptolemeusza Keraunosa - Arsinoe II wygnana z królewskiego dworu pod pretekstem próby królobójstwa i cudzołóstwa, a zwyciężczyni między 279 - 274 p.n.e poślubiła jego ojca. Małżeństwo to było kazirodcze, gdyż Filadelf i Arsinoe II byli rodzonymi bratem i siostrą, choć najprawdopodobniej okazało się być bezdzietne i wszystkie znane dzieci Filadelfosa pochodziły z pierwszego (nie-kazirodczego) małżeństwa. Arsinoe II jednak adoptowała dzieci swej poprzedniczki wobec czego Ptolemeusz III od tej pory oficjalnie uchodził za jej syna, a nie Arsinoe I[3]. Nauczycielem księcia został Apollonios z Rodos, kierownik Biblioteki Aleksandryjskiej - nie wykluczone, że to on wyczulił go na sprawy bibliotekarskie w przyszłości.
Ptolemeusz IV Filopator - syn i następca Ptolemeusza III Euergetesa
W 251 roku p.n.e ojciec zaaranżował jego małżeństwo z Bereniką II, córką króla Cyrenajki i po matce przyrodniego brata Filadelfa - Magasa z Cyreny, które po pewnych epizodach ostatecznie zostało zawarte prawdopodobnie w 249 p.n.e po wcześniejszej śmierci Magasa i po efemerycznym, tragicznym panowaniu jego następcy - Demetriusza Pięknego, wnuka Antygona Jednookiego, a Berenika wzniosła w posagu królestwo ojca w wyniku czego Cyrenajka na nowo stała się częścią ptolemejskiego Egiptu.
Dnia 24 stycznia 246 p.n.e Ptolemeusz III zostaje (prawdopodobnie za zgodą ojca) faraonem/królem Egiptu, a Ptolemeusz II Filadelfos umiera cztery dni później (28 stycznia 246 p.n.e) pozostawiając całą władzę synowi. Małżeństwo z Bereniką II, choć również kazirodcze, gdyż dla nich wspólnym przodkiem była już ich babcia Berenika I okazało się owocne - Berenika II urodziła mu dwie córki: Berenikę (zm. lutego 238 p.n.e, jeszcze za życia ojca) i Arsinoe III oraz trzech chłopców: Ptolemeusza (ur. 245 lub 244 p.n.e), Magasa i Aleksandra. Ptolemeusz III Euergetes zmarł 5 lutego 222 p.n.e w wieku 62 lat, a tron Egiptu odziedziczył po nim bezproblemowo jego syn - Ptolemeusz IV Filopator.
Polityka wewnętrzna[]
Działalność kulturalno-naukowa[]
Za panowania Ptolemeusza III ukończono siostrzaną, pomniejszą bibliotekę aleksandryjską w odróżnieniu od bardziej znanej, królewskiej odpowiedniczki - umieszczonej w ramach Muzejonu - zlokalizowanej w Serapejonie lub jego pobliżu. Jeszcze za rządów jego ojca (Ptolemeusza II) zbiory w Bibliotece Królewskiej stały się tak ogromne, że konieczna stało się przeniesienie części papirusów do innej biblioteki, ale osiągnął to już jego syn. Siostrzana biblioteka zawierała ok. 42 800 zwojów[4] - w czym niemałą rolę odegrał sam Euergetes podjąwszy się dużych starań przy zdobywaniu ksiąg, w które ją wyposażono.
Po III wojnie syryjskiej od 241 p.n.e. nastał czas nieprzerwanego przez 20 lat pokoju dla Egiptu, co zaowocowało jego rozkwitem ekonomicznym i kulturalnym, wspieranym intensywnie przez króla. Na królewskim dworze bywały takie znakomitości jak Kallimach z Cyreny i Eratostenes.
Działalność religijna[]
Starożytna inskrypcja synagogalna z terenów dzisiejszego Kairu z czasów Ptolemeusza III Euergetesa
Panowanie Ptolemeusza III przejawia się wyjątkowym rozwojem spraw religijnych. Rozpoczął on wznoszenie świątyni Horusa w Edfu, najlepiej zachowaną do dziś świątynię egipską - ukończoną przez jego syna i następce. Ponadto znane są prace budowlane przeprowadzone na wyspie File, na Elefantynie, w Esna, okręgu tebańskim, oazie Charga oraz w Kanopos i Aleksandrii. Za jego rządów 17 marca 238 p.n.e - na wielkim synodzie kapłanów egipskich w Kanopos z okazji urodzinowego święta monarchy - wydano uwieczniony na steli dekret znany pod nazwą "Dekret z Kanopos", na którym Ptolemeusz III przypomina o swych dobrodziejstwach (od których wziął swój przydomek) dla Egipcjan takich, jak wieczysty królewski patronat nad kultem bogów-byków - Apisa i Mnevisa oraz innych zwierzęcych bożków, zwrócenie posągów bogów niegdyś zagrabionych przez Persów do ich pierwotnych świątyń
Starożytna inskrypcja synagogalna z Krokodylopolis z czasów Ptolemeusza III Euergetesa
czy zarządzenie dostawy zbóż po niewystarczających wylewach Nilu (co oznaczało klęskę nieurodzaju), a w zamian zadeklarował wprowadzenie kultu swojego i swej żony Berenikę pod nazwą ,,Dobroczynnych Bogów" oraz reformę egipskiego kalendarza, która jednak się nie powiodła[5][6].
Ptolemeusz III, chociaż był poganinem okazywał szacunek religii żydowskiej - według Józefa Flawiusza w jego dziele ,,Przeciw Apionowi" - po swym dyskusyjnym zwycięstwie w III wojnie syryjskiej przybył do Jerozolimy, gdzie w tamtejszej słynnej świątyni złożył ofiarę kadzenia według żydowskiego zwyczaju. Z drugiej strony Józef Flawiusz w ,,Starożytnościach żydowskich" odnotowuje jego konflikt z chciwym arcykapłanem Oniaszem II, który zatrzymał dla siebie dwadzieścia talentów srebra, które powinny być dostarczane corocznie jako dobrowolna składka wraz z podatkami w
Starożytna inskrypcja synagogalna z Schedii z czasów Ptolemeusza III Euergetesa
wyniku czego rozgniewany monarcha zagroził, że obróci kraj Żydów w ruinę i podzieli go między swoich weteranów. Sytuacje miał rozwiązać sprytny siostrzeniec Oniasza imieniem Józef. Długa historia przekazana przez Józefa Flawiusza brzmi legendarnie to jednak wyraźnie pokazuje łaskawą, a nawet przyjazną postawę króla wobec Żydów. Za jego filosemickich rządów najwidoczniej miało miejsce żydowskie osadnictwo - zwłaszcza w Fajum w nomie Arsinoe. Doniesienia o fajumskich Żydach w tamtym okresie (np. o żydzie Jonatonie z dziesiątego roku Euergetesa) potwierdzają ich liczebność[7].
Wzrost liczby Żydów w Egipcie doprowadził do założenia pierwszych trzech synagog w kraju nad Nilem. Pierwszej na terenie dzisiejszego Kairu w 246 roku p.n.e i dwóch następnych w Krokodylopolis i Schedii w 240 p.n.e, po których zachowały się starożytne inskrypcje aż po dzień dzisiejszy. Treść pierwszej z nich brzmi następująco: "Z rozkazu królowej i króla, w miejsce poprzedniej tablicy poświęconej poświęceniu synagogi, niech zostanie napisane to, co jest napisane poniżej. Król Ptolemeusz Euergetes [proklamował] nienaruszoną synagogę. Królowa i król wydali rozkaz". Natomiast treść drugiej przedstawia się tak: "W imieniu króla Ptolemeusza, syna Ptolemeusza i królowej Bereniki, jego żony i siostry oraz ich dzieci, Żydzi w Krokodylopolis (dedykują) Synagogę.". Trzeciej zaś to: "W imieniu króla Ptolemeusza i królowej Bereniki, jego siostry i żony oraz ich dzieci, Żydzi (dedykują) synagogę". Są to świadectwa najstarszych znanych nauce synagog zaraz po samarytańskiej synagodze z wyspy Delos wzniesionej w 250 p.n.e za panowania Ptolemeusza II Filadelfosa[8][9][10][11]
Działania wojenne[]
III wojna syryjska[]
Na początku lipca 246 p.n.e - niespełna rok od przejęcia władzy przez Ptolemeusza III - zmarł Antioch II Teos pozostawiając dwóch synów i pretendentów do królewskiej sukcesji: Seleukosa II Kallinikosa, syna Laodiki I i małego Antiocha, syna Bereniki Fernefor będącej córką Filadelfa i siostrą Ptolemeusza. Przewagę szybko uzyskał Seleukos, którego żołnierze zabili młodego Antiocha późnym latem. Sprowokowało to króla Egiptu do pomszczenia zabitego siostrzeńca i ratowania siostry w wyniku czego 24 września rozpoczęła się trzecia już wojna syryjska przeciwko Seleucydom. Ptolemejska armia szybko zdobyła główne miasta państwa Seleucydów: Antiochię i Seleucję nadmorską, ale nie udało jej się ocalić Fernefor, którą zabiła nieprzychylna jej ludność. Po jej śmierci żądny zemsty Ptolemeusz ruszył w głąb wrogiego mocarstwa aż 24 grudnia zdobywa Babilon, w którym na kilka miesięcy zamieszkał otrzymując przy tym od wschodnich satrapów potwierdzenie ich lojalności wobec niego w wyniku czego syryjska, mezopotamska i irańska część państwa seleucydzkiego zostaje podporządkowana na ok. pół-roku Ptolemeuszom. Według inskrypcji oznakowanej, jako OGIS 54[12] datowanej na 246 p.n.e, a więc z pierwszego okresu III wojny syryjskiej dedykowanej Ptolemeuszowi III, "synowi króla Ptolemeusza [II] i królowej Arsinoē [II], bogów Adelphoi" w jego wojsku znajdowali się Troglodyci i Etiopczycy (prawdopodobnie chodzi tu o Nubijczyków i dzisiejszy lud Tubu), a on sam opanował w trakcie działań wojennych Pamfilię, Jonię, Hellespont, Trację, Mezopotamię, Babilonie, Elam, Medię, Baktrię i Persję - choć najprawdopodobniej potęga Euergetesa i jego ojca została stanowczo zawyżona to wiadomo, że w pewnym momencie kontrolował przynajmniej część z tych krajów np. Trację, gdzie nawet w 240 p.n.e wyznaczył namiestnika - Hippomedona ze Sparty[13].
Nie mniej jednak jej anatolijska część zachowała lojalność wobec Seleukosa II, który latem 245 p.n.e - sprzymierzony z królem Pontu Mitrydatesem II - wraz z seleucydzko-pontyjską armią przekroczył pasmo górskie Taurus w dzisiejszej Turcji i wyparł Ptolemeusza z Babilonii. Okupacja wielkich połaci ziem królestwa Seleukosa przez Egipcjan dobiegła końca. Wykorzystawszy zaangażowanie rywala na wschodzie Antygon II Gontas, król Macedonii zdołał pokonać w bitwie pod Andros lokalne odziały ptolemejskie w wyniku czego hegemonia Lagidów na Morzu Egejskim również się zakończyła. Chcąc iść za ciosem Kallinikos próbował najechać w 243 p.n.e Egipt, ale doznał porażki. Dopiero dwa lat później w 241 p.n.e obydwie strony zawarły porozumienie na mocy, którego Ptolemeusz III zachował władzę nad nadmorskimi miastami w Syrii (w tym nad Fenicją i Seleucją nadmorską), ale zrzekł się roszczeń terytorialnych do Syrii i reszty ziem jakie przejściowo opanował.[14]
III wojna syryjska, znana też pod terminem "wojna laodycejska" trwała w latach 246 - 241 przez pięć lat. Koniec końców chociaż Ptolemeusz III nie ocalił ani swej siostry, ani swego siostrzeńca oraz stracił szanse na aneksje ogromnych połaci dawnego Imperium Aleksandra Wielkiego, a także wcześniejszą hegemonie nad wyspami Morza Egejskiego (co nie przeszkodziło mu jednak we wspieraniu Greków przeciwko Macedonii w latach 229 - 222 p.n.e, choć te działania nie zakończyły się sukcesem ze względu na wewnętrzne tarcia między buntownikami) to jednak trwale poszerzył ptolemejskie posiadłości na wschodnich wybrzeżach Morza Śródziemnego o nowe miasta w Syrii i Fenicji niejako łącząc ptolemejską Cylicję wąskim pasem nadmorskich miast z Celesyrią.
Przypisy[]
- ↑ Numerowanie panujących królów ptolemejskich jest anachroniczne - za ich życia poszczególnych władców oznaczano jedynie przydomkiem i tytulaturą
- ↑ Ptolemeusz III Euergetes - Encyklopedia PWN - źródło wiarygodnej i rzetelnej wiedzy
- ↑ Ptolemy II Philadelphus - Livius
- ↑ What happened to the Great Library at Alexandria? (Article) - Ancient History Encyclopedia
- ↑ The Canopus Decree
- ↑ Decree of Canopus - WikiVisually
- ↑ PTOLEMY III - Jewish Encyclopedia
- ↑ ANCIENT SYNAGOGUE INSCRIPTIONS Synagogue Inscriptions from the Oldest Synagogues in the world - Delos 250 BC
- ↑ ANCIENT SYNAGOGUE INSCRIPTIONS Synagogue Inscriptions from the Oldest Synagogues in the world - Cairo 246 BC
- ↑ ANCIENT SYNAGOGUE INSCRIPTIONS Synagogue Inscriptions from the Oldest Synagogues in the world - Crocodilopolis 240 BC
- ↑ ANCIENT SYNAGOGUE INSCRIPTIONS Synagogue Inscriptions from the Oldest Synagogues in the world - Schedia 240 BC
- ↑ www.attalus.org - OGIS: 54
- ↑ www.attalus.org - 240 B.C. Olympiad 135.1
- ↑ Third Syrian War (246-241; Laodicean War) - Livius
Źródła[]
- Egipt: Okres Ptolemejski / XXXI dynastia
- Ptolemy II Philadelphus | Macedonian king of Egypt | Britannica.com
- Egipt Starożytny - Ptolemeusze (Lagidzi) - narmer.pl
- Ptolemeusz III Euergetes - Encyklopedia PWN - źródło wiarygodnej i rzetelnej wiedzy
- Ptolemy III Euergetes | Macedonian king of Egypt | Britannica.com
- Berenice II - The Second Achilles
- Ptolemy III Euergetes - Virtual Religion Network
- Ptolemy III Euregetes Pharaoh Of Egypt
- Ptolemy III Euergetes - Livius