„Także ciż Słowianie przyszedłszy siedli nad Dnieprem i nazwali się Polanami, a drudzy - Drewlanami, dlatego że siedli w lasach, a jeszcze inni siedli między Prypecią a Dźwiną i nazwali się Dregowiczami, inni siedli nad Dźwiną i nazwali się Połoczanami, od rzeczki, która wpada do Dźwiny i nazywa się Połota. Ci zaś Słowianie, którzy siedli około jeziora Ilmenia, przezwali się swoim imieniem i założyli gród, i nazwali go Nowogrodem. A drudzy siedli nad Desną i nad Semą, i nad Sułą, i nazwali się Siewierzanami”— Powieść minionych lat; Nestor; strony 211 - 212[1]
| Historia Białorusi | ||
|---|---|---|
|
||
| Prehistoria | ||
| Paleolit | Kultura wolkuszańska • Kultura hřenska • Kultura lipska • Kultura razedsińska • Kultura świderska | |
| Mezolit | Kultura dniepro-desniańska • Kultura komornicka • Kultura kudlajewska • Kultura kundajska • Kultura sożacka • Kultura piaszochnorywska • Kultura janislawicka | |
| Starożytność | ||
| Prabałtowie | Kultura ceramiki kreskowanej • Kultura rzucewska • kultura dniepro-dźwińska (epoka żelaza) • wschodniolitewska kultura kurhanów • kultura moszczyńska | |
| Prasłowianie | Kultura środkowego Dniepru • Kultura trzciniecka • Kultura sośnicka • Kultura lebedowska • Kultura juchnowska • Kultura tuszemlińska • Kultura miłogradzka • kultura zarubienicka • Kultura Kijowska • kultura kijowska • kultura poczepska • kultura kołoczyńska | |
| Protofinowie | Kultura ceramiki dołkowo-grzebykowej | |
| Średniowiecze | ||
| Okres plemienny | Antowie • Połoczanie • Dregowicze | |
| Państwowość | Księstwo Połockie • Ruś Kijowska • Księstwo mińskie • Księstwo witebskie • Wielkie Księstwo Litewskie | |
| Powiązane terminy | Wikingowie • Rurykowicze • Od Waregów do Greków | |
| Nowożytność | ||
| I Rzeczpospolita | Unia lubelska • Cerkiew unicka • Rozbiory Polski | |
| Cesarstwo Rosyjskie | Powstanie listopadowe • Powstanie styczniowe | |
| Współczesność | ||
| I wojna światowa | I wojna światowa na Białorusi | |
| 20 lecie międzywojenne | ZSRR • BSRR | |
| II wojna światowa | II wojna światowa na Białorusi | |
| Lata powojenne | BSRR • Katastrofa elektrowni jądrowej w Czarnobylu • Republika Białorusi • Autorytetaryzm Łukaszenki | |
Połoczanie na tle Europy w 557 roku n.e
Połoczanie (z biał. злучэнне) - wczesnośredniowieczne historyczne plemię ruskie należące do dawnych ludów wschodniosłowiańskich. Zostało wzmiankowane w staroruskiej kronice ,,Powieść minionych lat" autorstwa anonimowego mnicha kijowskiego noszącego najprawdopodobniej imię Nestor z XII-wieku n.e napisanej w języku środkowogreckim. Lud ten zamieszkiwał dzisiejszą północną Białoruś, a jego głównymi grodami były tak znaczące dla historii późniejszej Rusi i Białorusi miasta, jak Połock, Witebsk, Uświat czy Łukoml. Zostali podbici w IX lub X wieku n.e przez przybyłych ze Skandynawii Wikingów, których Słowianie nazywali Waregami i wcieleni do księstwa połockiego, w którym dominowali liczebnie, co przyczyniło się do późniejszej asymilacji najeźdźców. Od 978 roku uznawali zwierzchnictwo Wielkich Książąt Kijowskich aż do czasów Wsiesława Czarodzieja. Wspólnie ze słowiańskimi Dregowiczami oraz lokalnymi Bałtami z grupy litewskiej stanowili trzon etnogenezy dzisiejszych Białorusinów. Niekiedy uważa się, że Połoczanie byli jedynie odłamem większych Krywiczów.
Etymologia[]
Nazwa Połoczanie składa się z dwóch składni. Pierwsza -*anie powszechnie występuje w nazwach plemiennych dawnych Słowian (np. Polanie, Wiślanie, Lędzianie, Wołynianie, Nitrzanie) i jest równoznaczna mniej więcej z dzisiejszym polskim słowem "mieszkańcy" (por. Krakowianie - mieszkańcy Krakowa lub Warszawianie - mieszkańcy Warszawy), zaś drugi człon -*Połocz odnosi się do dzisiejszej rzeki Palaty (dopływu Dźwiny), a dawnej Połoty płynącej w dzisiejszej północnej Białorusi i "europejskiej" części Rosji zachodniej. Tak więc Połoczanie zgodnie z etymologią nazwy plemiennej byli grupą Słowian osiadłych nad Połotom, co z resztą potwierdza sam Nestor.
Historia[]
Pojawienie się nad dopływem Dźwiny[]
Połoczanie najprawdopodobniej wyodrębnili się od Prasłowian najwcześniej pod koniec IV wieku po roku 370 (zniszczenie Królestwa Ostrogotów przez Hunów) lub najpóźniej na początku VI, czyli w czasach wielkiego eksodusu Słowian na zachód, południe i północ. Ich przodkowie zostali wyparci z pierwotnych, naddnieprzańskich bądź nadwołżańskich siedzib na wskutek przeludnienia oraz migracji ludów turkijskich i fińskich w wyniku czego przenieśli się nad Dźwinę, gdzie zastali autochtonicznych Bałtów, których podbili i w większości dobrowolnie zasymilowali. Istnieją, co prawda mniej lub bardziej prawdopodobne teorie, że osadnictwo proto-słowiańskie nad Palatą sięga czasów starożytnych i było reprezentowane już przez kulturę miłogradzką (VII - I wiek p.n.e) czy nawet trzciniecką (IX-X wiek p.n.e), lecz jednoznaczna weryfikacja tych poglądów jest niepewna ze względu na zbyt małą wiedzę badawczą o Słowianach sprzed okresu wielkich migracji. Wiadomo natomiast, że obszar zamieszkiwany przez Połoczan obfitował i nawet do dziś obfituje w hydronimy bałtyjskie, co sugeruje wcześniejszą obecność Bałtów i uwiarygodnia założenie o późniejszej ekspansji Słowian. Nawet rzeka Palata (średniowieczna Połota!) ma bałtyjską etymologię i pochodzi od litewskiego słowa ,,Puolauta" oznaczające ,,wpadać" i jest zgodna z faktami geograficznymi, gdyż mniejsza Palata/Połota wpada do większej rzeki Dźwiny stając się jej dopływem. Może to dowodzić aktywność plemion litewskich w rejonie w okresie przed-słowiańskim.
Okres przed-wareski []
Nie wiele wiadomo na temat dziejów jednego z najmniej znaczących plemion wschodniosłowiańskich w czasach sprzed zaistnienia aktywności Normanów we wschodniej Słowiańszczyźnie. Osadnictwo słowiańskie na ziemiach Połoczan mogło się w tym okresie zwiększyć, a wypieranie i asymilacja bałtojęzycznych tubylców pogłębić. Wypieranie dialektów litewskich i dniepro-bałtyjskich przez język staroruski było najpewniej dobrowolne i raczej wynikało z przewagi liczebnej przybyszów oraz korzyści jakie niosła za sobą slawizacja (wyniesienie pozycji z członka ludu podbitego do rangi przedstawiciela nacji zdobywców; łatwiejsza komunikacja itd.) niż na przykład represji społecznych. Poza tym zmiany językowo-kulturowe, choć były znaczne to i tak w przypadku Połoczan - mniej efektywne niż w innych rejonach przyszłej Rusi czemu dowodzi fakt, że aż do XIX wieku w takich połoczańskich miastach, jak Brasław czy Bohina występował, a nawet dominował język litewski. Połoczanie najprawdopodobniej nie przynależeli do wschodniosłowiańskiej konfederacji Antów skupionej na łupieżczych wyprawach przeciwko Bizancjum, Awarom i Bułgarom, a nawet jeśli byli członkami tego związku to wyłącznie zadowalali się łupami i powracali do rodzimych stron tym samym nie uczestnicząc w kolonizacji, jak np. Dulebowie. Lud ten w tym czasie sąsiadował na zachodzie z bałtyjskimi plemionami z grupy auksztockiej i selońskiej, na południu ze słowiańskimi Dregowiczami, a na wschodzie i północy z także słowiańskojęzycznymi Krywiczami. Połoczanie założyli w 780 roku Połock, gród który stał się głównym ośrodkiem plemiennym.
Okres wareski[]
Rusowie byli wikińskim (wareskim) plemieniem z grupy sweńskiej, które wywodziło się najprawdopodobniej z dzisiejszego Roslagen w Szwecji i zdecydowało się na stałe zamieszkać we wschodniej Słowiańszczyźnie. Początkowo opanowali i skolonizowali jedynie niewielki obszar nad jeziorem Onega zamieszkały przez fińskich Iżorów, gdzie założyli własne państwo ze stolicą w Starej Ładodze. Z czasem jednak ich wódź Ruryk miał zapoczątkować proces w wyniku, którego plemiona słowiańskie zjednoczą się w Ruś Kijowską.
W 838 roku n.e skandynawscy kupcy odkryli, że płynąc w górę wschodnioeuropejskich rzek: Dnieprem i Wołgą mogą wpłynąć do Morza Czarnego i Kaspijskiego, a stamtąd w zależności od wyboru: do greckiego Konstantynopola, stolicy Cesarstwa Wschodniorzymskiego lub perskiego Bagdadu, stolicy kalifatu Abbasydów. Obydwa miasta będące średniowiecznymi ostojami kultury antyku i największymi ówczesnymi metropoliami kusiły swym bogactwem nie tylko handlarzy świata barbarzyńców, ale również rządnych chwały i bogactwa normańskich wojowników. Konieczność przepłynięcia rzeki Newy, Wołchw, Dniepr, Dźwina, Oki i Wołgi była wszak równoznaczna z wpłynięciem na terytorium osiadłych Finów, Bałtów i Słowian. Początkowo w latach 838 - 860, gdy z szlaku komunikacyjnego korzystali wyłącznie handlarze nie wchodzili oni w konflikt z tubylcami, a ci tolerowali ich obecność. Jednak 860 roku po Chrystusie jest datą pierwszego (nieudanego) ataku germańskich Skandynawów na główne miasto Bizancjum i od tego momentu ziemie ruskie zaczęły być nawiedzane także przez ambitnych grabieżców i zdobywców, których powszechnie nazywa się w kulturze współczesnej wikingami lub Normanami, a Słowianie i Finowie określali ich mianem Waregów. Wikingowie początkowo byli zainteresowani jedynie złupieniem bizantyjskich, arabskich i chazarskich miast w Tracji, Persji i Chazarii, lecz sytuacja z czasem odbiła się również na ludności autochtonicznej. Problemy miały ludy fińskie, ale wareskie represje dotknęły głównie najliczniejszą grupę etniczną ówczesnej Rusi - Słowian. Plemię Połoczan stało się jednym z licznych plemion słowiańskich, które zostały podporządkowane Normanom, którzy wymusili na lokalnych kniaziach dostarczania zdobywcom niewolników, zwierzęcych skór, bursztynu oraz innych pożądanych materiałów, które "po drodze" odsprzedawali na własny zysk Arabom, Chazarom i Grekom.
Księstwo Połockie[]
-
Wyobrażenie Rogwołoda i jego córki Rognedy na białoruskiej monecie pamiątkowej. Rogwołod był ostatnim i jednym znanym z imienia knaziem połockim, który był Waregiem, ale nie Rurykowiczem.
Od 793 roku n.e w niegościnnej dotychczas Skandynawii nastąpiło nagłe, mocne przeludnienie, które wymusiło na część jej mieszkańców opuszczenie rodzimych stron w poszukiwaniu nowego domu. Wikińskie wyprawy w celach kolonizacyjnych docierali głównie do francuskiej Normandii, Wysp Brytyjskich i Islandii, gdzie dali początek dzisiejszym Islandczykom, ale niektórzy Waregowie w znacznie mniejszych grupach dotarli również na Słowiańszczyznę Wschodnią, aby tam już na zawsze pozostać. Po 860 grupa germańskich przybyszów wpłynęła na rzekę Palate i najpierw podporządkowała, a później, w bliżej nieznanym czasie podbiła plemię Połoczan i zajęła wszystkie grody. Warescy kniaziowie wprowadzili monarchę dziedziczną, ustanowili podatki, utworzyli drużynę książęcą oraz zachowali status Połocka, jako stolicy nowo powstałego księstwa połockiego. W tym czasie też wybudowano wiele grodów. Podobna sytuacja zaszła w innych częściach Rusi, lecz - zdaniem Nestora - podbici Słowianie i Finowie podnieśli rebelię wypędzając większość Wikingów ze swej ojczyzny odzyskując suwerenność. Autor Powieść minionych lat zwięźle opisuje to wydarzenie następująco: ,,Roku 6370 [862] wygnali [Słowianie i Finowie] Waregów za morze i nie dali im dani, i poczęli sami władać sobą. I nie było u nich sprawiedliwości, i powstał ród przeciw rodowi, i były u nich zwady, i poczęli wojować sami ze sobą.". Nie wiadomo czy w wyniku tych wypadków przestało istnieć księstwo połockie. Najpewniej funkcjonowało nadal, ale straciło sam Połock na rzecz Krywiczów, a potem - po dojściu przez Ruryka do władzy w 862 - Rusi Nowogrodzkiej, a w 978 roku zostało podbite przez prawnuka Ruryka - Włodzimierza I Wielkiego, który zabił ostatniego lokalnego kniazia wareskiego pochodzenia - Rogwołoda. Od tej pory księstwo przynależało do późniejszych Rurykowiczów i założonej przez nich Rusi Kijowskiej. Normanowie, chociaż przybyli do Połocka w celach kolonizacyjnych sami zostali zasymilowani przez liczniejszy żywioł połoczański.
Charakterystyka wewnętrzna[]
Język Połoczan[]
Ojczystym językiem Połoczan, podobnie jak innych plemion wschodniosłowiańskich rozwijających się między VII, a X wiekiem n.e była staroruszczyzna, która wykształciła się ze wschodniego substratu mowy prasłowiańskiej i zdominowała Słowiańszczyznę Wschodnią na wschód od rzeki Bug i Narew. Język staroruski jednak nie miał ani standardowej formy, ani pisemnego alfabetu. Oznaczało to, że każde plemię posługiwało się unikalnym dialektem lub gwarą, czyli miejscową odmianą wspólnej dla wszystkich plemion staroruskich mowy. Wyjątkiem było tutaj plemię Słowien Ilmieńskich korzystających z odrębnego języka wschodniosłowiańskiego - języka nowogrodzkiego. Dialekt połoczański wyróżniał się wieloma zapożyczeniami z języków bałtyjskich i w pewnym stopniu także z fińskich. Głównie były to nazwy geograficzne. Przykładem jest tutaj Palata (dawniej Połota) od lit. Puolauta ("wpadać"), Wićba od lit. Vidupė ("w górę") i Dryssa od wczesnobałtyjskich rdzeni -*drav; -*dru; -*druv ("szybki, wartki") z końcowym sufiksem -s- typowym dla bałtyjskich hydronimów oraz Sarjanka od proto-fińskiego "Sara Oja", co oznacza "bagnista rzeka". Po podbiciu Rusi Połockiej przez kniaziów kijowskich lokalne warianty staroruszczyzny, a w tym także przywieziony przez Waregów ze Skandynawii język staronordycki zostały wyparte z ośrodków miejskich przez język ruski - początkowo staroruski dialekt kijowskich Polan, gdyż w okresie świetności Kijowa jego dialekt - a późniejszy język - uzyskał nieformalny status urzędowego. Staronordyjski wymarł na Słowiańszczyźnie najprawdopodobniej ok. XII wieku n.e, ale mowa dawnych Połoczan przetrwała wśród rusińskiego chłopstwa i jej pozostałościom są zespoły archaicznych dialektów języka białoruskiego występujących w okolicach Połocka i Witebska.
Wierzenia Połoczan[]
Odkrywanie zapomnianych wierzeń[]
Dołhinowski Idol
Nie odkryto, jak dotąd żadnego pisemnego źródła opisującego przedchrześcijańskie wierzenia Połoczan czy innych plemion wschodniosłowiańskich. Istnieją, co średniowieczne drobne wzmianki o pogańskim kulcie na Rusi głównie autorstwa prawosławnych kaznodziei, lecz są one często niedoprecyzowane i nigdy nie łączą one danego "przesądu" z jakimś konkretnym plemieniem. Nie mniej jednak powszechnie uważa się dzisiejszych Białorusinów za potomków Słowian połoczańskich i dregowickich w wyniku czego analiza białoruskiego folkloru ludowego może przybliż nam świat wierzeń Połoczan i Dregowiczów, którzy w końcu byli spokrewnionymi sąsiadami, a miejscowa mitologia białoruska była w ich przypadku mocno zbliżona, jeśli nie identyczna. Jest tak dlatego, że po wprowadzeniu chrystianizacji w danym społeczeństwie bardzo często zdarzało się, że niższe warstwy chłopskie zostały ochrzczone najpóźniej i często tylko powierzchownie, a liczne pozostałości po dawnej wierze pozostawały w funkcjonującej do dziś rodzimej tradycji niegdyś dość rozpowszechnionej na terenach wiejskich. Innym sposobem poznawania, zgłębiania i uporządkowania wierzeń pierwotnych znanych na północnej Białorusi, którą skolonizowali Połoczanie jest weryfikacja znalezisk archeologicznych. Na obecną chwilę jednym obiektem wartym uwagi jest kamienna rzeźba z białoruskiej miejscowości Dołhinow powszechnie znana, jako idol dołhiński obecnie przechowywana w ,,Muzeum Głazów" w Mińsku. Jej kształty wskazują na związek z kultem chtonicznym.
Panteon Bogów[]
Połoczanie, podobnie jak inni Słowianie byli politeistami, co oznacza, że czcili wiele różnych bóstw w okresie dominacji pogaństwa. Powszechnie wierzono, że bogowie i ich egzystencja nie odbiega od żywotu prostych śmiertelników. Bóstwa posiadały określoną płeć, potomstwo, wchodzili w związki z ludźmi i innymi bogami, walczyli między sobą oraz przechodzili przez roczny cykl w trakcie, którego umierali i odradzali się na nowo, a także przedstawiani byli na sposób ludzki niekiedy tylko z cechami zoomorficznymi. Jednak byli także wysoko postawionymi paranormalnymi istotami, które z magicznego drzewa świata sterowały losami świata i regulowały procesy w nim zachodzące, których sami byli inicjatorami. Dlatego bożków należało szanować i okazywać swój respekt składaniem ofiar z żywności i zwierzyny w lasach uważanych za święte pełniących rolę sanktuarium, aby zachować równowagę na ziemi i przychylność niebios. Najważniejszym bogiem panteonu był najprawdopodobniej patriarchalne bóstwo o cechach uranicznych i gromowładnych, a utrwalone w białoruskiej tradycji, jako Perun-Pierun albo po prostu ,,Pan Bóg". Jego partnerką była Bogini-Matka Ziemia wywodząca się z pierwotnych, prehistorycznych kultów matriarchalnych sprawująca także opiekę nad seksualnościom i losem. Pozostali bogowie i boginie byli potomkami tej boskiej pary. Wrogiem Peruna był jego brat Weles, który panował w krainie zmarłych - Nawii. Podany panteon został zaczerpnięty z białoruskiej Wikipedii z tego artykułu:
- Perun, Pierun - był ogólnosłowiańskim kapryśnym bogiem nieba, ognia, deszczu, płodności i chmur burzowych, który żył w koronie kosmogonicznego dębu, z którego pod postaciom orła rządził światem i zsyłał pioruny na swych nieprzyjaciół. Dregowicze i Połoczanie wierzyli, że Perun zainicjował istnienie świata zrzucając piorun, na skałę, w której skrył się jego wróg Weles-Wołos, w wyniku czego z trzech iskier powstali ludzie, ptaki i inne zwierzęta, a niebo oddzieliło się od ziemi. Obydwa plemiona dodatkowo uważały, że Pierun karał złych ludzi (podobno wygnał bandytę Meneska - legendarnego założyciela i eponima Mińska) i zabijał smoki ciskając w nie kamieniami, które ludzie nazywali piorunami. Został w procesie chrystianizacyjnym zastąpionym przez postać biblijną - św. Eliasza, który w folklorze przejął wiele cech po pogańskim poprzedniku.
- Matka Ziemia - była w białoruskiej mitologii przedwieczną boginią ziemi i płodności, z którą Perun lub rzadziej słońce - Dadźbóg zrodził pozostałych przedstawicieli panteonu bogów. Zgodnie z wierzeniami Połoczan i Dregowiczów Matka Ziemia wielokrotnie była porywana przez Welesa i odbijana przez Peruna oraz jej poranne jęczenie (?) miało zwiastować katastrofy przyrodnicze.
- Weles, Wołos - był złośliwym bratem Peruna, który aktywnie uczestniczył w powstawaniu świata i wielokrotnie próbował porwać Matkę Ziemie, za co Perun strącił go do podziemnej Nawii, gdzie został uwięziony i - według dawnych wierzeń - od tej pory panuje w niej nad duszami zmarłych Słowian. Władał także lasami i ich mieszkańcami. Połoczanie i Dregowicze wierzyli, że był dodatkowo bogiem bogactwa, bydła i polowań.
- Zorza - była słabo poznaną boginią jutrzenki, gwiazd i magii oraz córką Peruna i Matki Ziemi. W wierzeniach Połoczan i Dregowiczów pełni ona rolę boskiej klucznicy, która każdego poranka "otwiera" niebo dla Słońca - Dadźboga uwalniając go tym samym z świata podziemnego. Przejawem jej kultu było noszenie amuletów. Została zastąpiona w trakcie chrystianizacji przez św. Piotra, który zachował po pogańskim poprzedniku klucze do niebios.
- Dadźbóg - był boskim synem Peruna i Matki Ziemi, który ucieleśniał Słońce i patronował bogactwu oraz rolnictwu. W wierzeniach Połoczan i Dregowiczów był przedstawiany, jako piękny młodzieńc o blond włosach, który należał do jednych z najwyżych bóstw panteonu. Zgodnie z tradycją jego wnukami byli późniejsi Białorusini. Wraz z nad nadejściem zimy zamykał się pod ziemią w Nawii, a na wiosnę uwalniał się i przynosił rozkwit przyrody.
- Mara - była słabo poznaną boginią snu oraz córką Peruna i Matki Ziemi odpowiadającą za równowagę życia wobec śmierci i na odwrót. Przyjmuje się, że jej pierwowzorem była łotewska bogini o tej samej nazwie i funkcjach. Jej polskim odpowiednikiem mogła być Marzanna.
- Jaryło, Jaruna - był wraz z Dadźbogiem i Perunem jednym z najważniejszych bogów panteonu połoczańskiego i dregowickiego. Uważano go za syna Peruna i Matki Ziemi oraz Boga zbóż, wiosny, siły i płodności. Wyobrażano go sobie, jako młodzieńca jeżdżącego na białym koniu, który trzyma głowę pokonanego poprzednika. Na jego cześć białoruskie dziewczęta wybierały najpiękniejszą z nich, która odgrywała rolę bożka w trakcie rytualnych śpiewów i obrzędów. Elementy kultu Jaryły przejął na białorusi w erze chrześcijaństwa św. Jerzy.
- Jaszczurzy Bóg - rzekome bóstwo pogańskie czczone w czasach przed-chrześcijańskich przez Połoczan, a także Krywiczów i Słowienów Ilmieńskich, którego kult jest poddawany w wątpliwość. Jest znany jedynie z późniejszego folkloru białoruskiego, jako bóg wody (zazwyczaj funkcje tą przypisuje się Perepłutowi) . Analiza białoruskich tradycji wiejskiej pozwala sądzić, że "Jeszczurzy Bóg" posiadał własne świątynie (kąciny) budowane w okolicach rzek, bagien i jezior oraz składano mu ofiary z czarnej kury. Najstarsza wzmianka pisemna o Jaszczurzym Bogu pochodzi z XV wieku naszej ery, czyli z bardzo późnego okresu. Nie mniej jeszcze w XIX wieku istniał wśród białoruskiego chłopstwa zwyczaj wybierana przez chłopca udającego Jaszczurzego Boga z pośród zebranych dziewczyn symbolicznej "żony" czemu towarzyszyły ludowe pieśni białoruskie. Kult gadzich bożków praktycznie nie występował w innych częściach słowiańszczyzny w odróżnieniu od bałtyjskiej Litwy, Łotwy i Prus, gdzie podobne praktyki były powszechne stąd wniosek, że kult boga-jaszczura - jeśli w ogóle istniał - to wywodzi się z wierzeń wymarłej bałtojęzycznej ludności Białorusi, a późniejszy wybór "żony" był pozostałościom po prastarym zwyczaju składania bóstwom ofiary z dziewczyn.
Demonologia[]
Wśród dawnych Połoczan - podobnie, jak u innych plemion słowiańskich - istniała silna wiara w istnienie świata duchowego umiejscawianego między koroną drzewa świata (Niebem) zamieszkałą przez Bogów, a pniem kosmogonicznego dębu (Ziemią) opanowanego przez ludzi, zwierzęta i rośliny łączonego kosmogonicznie z gałęziami osi świata (chmurami?), który był siedzibą paranormalnych bytów duchowych w czasach pogańskich przez samych Słowian określanych mianem duchów, upiorów czy nawek, choć współcześnie częściej korzysta się z terminu "demony" pochodzenia starogreckiego. Demony zajmowały pozycje pośrednią między wyżej postanowionymi bóstwami, a ludźmi będącymi istotami znacznie niższej rangi. Demonologia wschodniosłowiańskich Połoczan i Dregowiczów przetrwała chrystianizacje zachowując się po dziś dzień w zaskakują dobrej formie w białoruskim folklorze i tradycji, których weryfikacja bardzo przybliżyła nam archaiczny świat wierzeń przodków dzisiejszych Białorusinów. Przyjmuje się, że oryginalne wierzenia połoczańskie i dregowickie obfitowały w liczne duchy niekiedy unikalne na skale całej słowiańszczyzny, które posiadały zróżnicowaną charakterystykę i funkcje. Geneza powstania demonów, jak i wiary w nich jest niemożliwa do uchwycenia w sposób ogólny poza tym, że przekonanie o ich istnieniu jest bardzo stare (być może nawet starsze od kultu bogów) i było dla ludów słowiańskojęzycznych specyficzne, gdyż pojedyncze postacie posiadały swą własną historię i genezę. Niektóre demony ucieleśniały zjawiska zachodzące w domu bądź w przyrodzie - wtedy wywodzono ich od dusz ludzi, którzy zmarli z przyczyn naturalnych, ale nie dostał się do Nawii np. z powodu złych czynów, jakich dopuścili się za życia i za które musieli odpokutować. Inne istoty, tak zwane duchy miejsc, czuwały nad określonym środowiskiem lub miejscem - wówczas byli "ambasadorami" bądź nawet ziemskimi formami samych bogów albo po prostu służyły, jako klasyczne straszaki zmyślone przez starszych dla zastraszania z różnych przyczyn młodszych. Jeszcze inne zjawy było oskarżane o wywoływanie chorób zarówno natury psychicznej, jak i fizycznej, a wtedy uważano, że były one duszami Słowian zmarłych śmiercią przedwczesną i nienaturalną. Demony miały różne nastawienie do człowieka - mogły mu zarówno pomagać, jak i szkodzić lub w ogóle nie wchodzić z nimi w kontakt. Oto różnicę między bogami, a demonami:
- Bogowie, choć są zamknięci w nieskończonym cyklu życia i śmierci (por. hinduska sansara) to jednak pozostają wieczną siłą, którą nie można zniszczyć w odróżnieniu od demonów, których unicestwienie jest często możliwe;
- Bogowie żyją w koronie wielkiego drzewa (dębu) kosmogonicznego, zaś demony w gałęziach osi świata;
- Bogowie posiadają władzę nad światem, zaś demony tylko kontrolę nad pojedynczymi funkcjami i zdolnościami;
- Bogowie nie wynikają do świata ludzi w odróżnieniu od demonów;
- Demonom nie stawia się świątyń w przeciwieństwie do kultu bóstw;
| Nazwa | Funkcja | Pochodzenie | Nastawienie do ludzi |
|---|---|---|---|
| Wushalki | Zapowiadanie zarówno szczęścia, jak i niebezpieczeństwa ludziom | Były córkami króla węży (Welesa?) | Neutralne |
| Zazowka | Uwodzenie, a następnie zabijanie niewiernych mężczyzn | Nieznane | Wrogie |
| Dziadek Gajun | Chronienie lasu | Nieznane | Neutralne |
| Leszy | Chronienie lasu | Nieznane | Neutralne |
| Puszczawik | Sprawianie, że dobrzy ludzie stają się źli | Nieznane | Wrogie |
| Aziawenik | Strzeżenie rud żelaza przed człowiekiem | Nieznane | Wrogie |
| Bagno | Topienie ludzie w bagnie | Nieznane | Wrogie |
| Lażawik | Ochrona bagien przed człowiekiem | Prawdopodobnie zdegradowane bóstwo | Neutralne |
| Lojma | Porywanie ludziom dzieci i zastępowanie ich diabłami | Nieznane | Wrogie |
| Wodnik | Ochrona akwenów wodnych przed człowiekiem | Zdemonizowane dusz topielców | Neutralne |
| Bagnik | Topienie ludzi w bagnie | Nieznane | Wrogie |
| Jeziornica | Wciąganie ludzi w głębiny jezior | Nieznane | Wrogie |
| Świtezianka | Patronowanie jeziorowi Świtezina na Białorusi | Została zesłana przez bogów | Neutralne |
| Domowik | Duch-patron domostwa i jego mieszkańców | Zdemonizowane dusze przodków | Przyjazne |
| Gumiennik | Duch-patron obory | Zdemonizowane dusze przodków | Neutralne |
| Ownik | Duch patron obory | Zdemonizowane dusze przodków | Neutralne |
| Krasnoludki | Duszki opiekuńcze rodzin | Zdemonizowane dusze przodków i zmarłych niemowląt | Przyjazne |
| Piaczurnik | Duch patron pieca | Nieznane | Neutralne |
| Siorbaj | Uosobienie głodu | Nieznane | Neutralne |
| Dworowy | Duch-opiekun dworu | Zdemonizowane dusze przodków | Neutralne |
| Chut | Dostarczanie szczęścia i pieniędzy dobrym ludziom | Nieznane | Przyjazne |
| Punnik | Duch-opiekun stodoły | Nieznane | Neutralne |
| Rusk | Uosobienie odpoczynku | Nieznane | Neutralne |
| Pawietryki | Krzywdzenie ludzi | Nieznane | Wrogie |
Organizacja społeczna[]
W nauce powszechnie uznaje się dogmat Georgesa Dumézila zgodnie, z którym we wszystkich wierzeniach indoeuropejskich pojawia się triada bóstw odpowiadających trzem podstawowym klasom społecznym ludów indoeuropejskich, do których wlicza się także Słowian. Pierwszą kastą jest władza magiczno-prawna typowa dla warstwy kapłańskiej, drugą natomiast jest wojskowość, której przewodzi wódź plemienny, zaś trzecią funkcja rolniczo-wytwórcza łączona z chłopstwem. Ten model społeczny najpewniej - z pewnymi różnicami - można uznać podział występujący u Połoczan. W tym wypadku należy przypisać kapłaństwo Wołchwom, a dowództwo nad wojskiem - kniaziom. Połoczańskim odpowiednikiem chłopstwa są tutaj kmiecie, którzy posiadali największą władze za sprawą swej liczebności i udział w zgromadzeniach plemiennych znanych również, jako wiec.
Wołchowie (kapłani)[]
Ludowe wierzenia wraz z obyczajami, historią, językiem i szeroko rozumianą kulturą były dla wczesnośredniowiecznych Słowian istotną wartością kształtującą podstawy świadomości plemiennej, gdyż w okresie Wielkiej Wędrówki Ludów Słowianie pierwotni (Prasłowianie) rozprzestrzenili się w stosunkowo krótkim czasie na olbrzymim, nie zawsze całkiem wyludnionym obszarze między Łabą, a Wołgą i Dunajem, a Morzem Bałtyckim przyjmując w ograniczonym stopniu elementy kultury napotkanych tubylców pochodzenia germańskiego, romańskiego, greckiego, bałtyjskiego, fińskiego, a nawet trackiego, huńskiego bądź celtyckiego. Międzykulturowe kontakty i wzajemne wpływy Słowian na autochtonów i autochtonów na Słowian doprowadziły do wykształcenia się pewnych różnic wewnętrznych, a w konsekwencji do rozpadu jednego języka i pierwotnej wspólnoty, z której zaczęły wyodrębniać się nowe społeczności słowiańskie, które cechował pewien stopień unikalności. Owe społeczeństwa najbliżej ze sobą spokrewnione łączyły się w większe grupy i tak było w przypadku Połoczan, którym najbliżej było do Dregowiczów, z którymi w późnym średniowieczu zasymilowali się w etnos białoruski istniejący po dziś dzień. Nie mniej religijność plemion wschodniosłowiańskich żyjących na wschód od rzeki Bug była zaskakująco bardzo zbliżona i w mocnym stopniu zuniwersalizowana w odróżnieniu od ich zachodnich pobratymców. Pod tym względem Połoczanie nie odbiegali od normy i u nich występowała potrzeby istnienia warstwy kapłańskiej, która pośredniczyłaby między prostym ludem, a istotami duchowymi, demonicznymi czy nawet boskimi podobnie, jak u innych Słowian Wschodnich. Osoby pośredniczące między ludźmi, a bogami parającymi się zazwyczaj praktykami magiczno-okultystycznymi nie nazywano jednak kapłanami, lecz Wołchwami. Etymologia słowa "Wołchw" jest niejasna. Najprawdopodobniej jest to zniekształcenie obocznego imienia bożka Welesa - Wołosa, gdyż we wspólnotach wczesnosłowiańskich istniał przesąd, że zbyt częste wywoływanie imion bogów może wywołać nieszczęście. Nie wiemy, jakie funkcje pełnili Wołchwowie w społeczeństwie połoczańskim, choć na pewno nie odbiegały one znacząco od praktyk innych plemion wschodniosłowiańskich.
Kniaź[]
Połoczanie, analogicznie jak inni Słowianie byli ludem patriarchalnym, co oznacza, że najważniejsze stanowisko w lokalnej społeczności posiadał przywódca-patriarcha wyłącznie płci męskiej. Kobiety w plemieniu Połoczan najpewniej nigdy nie dochodziły do przynajmniej formalnej władzy czego dowodzi brak jakichkolwiek władczyń w późniejszych mitach białoruskich w odróżnieniu od występujących w okresie przed-wareskim wodzów plemiennych, chociaż informacje na temat ich samych, jak i ich rządów ograniczając się wyłącznie do folkloru. Najprawdopodobniej nie wykształciła się władza ogólno-plemienna, a nad pojedynczymi grodami i najbliższymi okolicami panowali miejscowi władycy z czego najsilniejszą pozycje posiadał Połock. Tym samym Połoczan nie jednoczyła władza polityczna, lecz wspólny języki, wierzenia i kultura. Władcy ci korzystali z wschodniosłowiańskiego tytułu kniazia odpowiadającemu zachodniosłowiańskiemu "księciu". Etymologia obydwóch tytułów jest pochodzenia wschodniogermańskiego. Zarówno "kniaź", jak i "księże" przeniknęły do języków słowiańskich w wyniku rozpadu ich wspólnego przodka - języka prasłowiańskiego, a dokładniej od występującego w nim rekonstruowanego słowa -*Kъnędzь, które wykształciło się w wyniku slawizacji gockiego *kŭningi* (to jest: -*Kъnędzь < -*kъnęgъ < -*kŭningi). Samo -*kŭningi jest w prostej linii pozostałościom po pragermańskim -*Kuningaz (por. niem. König, nord. Konungr, ang. King = "król, lider drużyny wikińskiej"). Podejrzane wydaje się też litewskie Kunigas oznaczające to samo, co słowiańskie "kniaź" i "książę" oraz gockie "kŭningi", chociaż bardziej prawdopodobna jest tutaj etymologia fińska niż germańska. Getica Jordanesa poświadcza kontakt germańskich Ostrogotów oraz wczesnych Słowian pisząc o podbojach Hermanaryka, którymi paść mieli także prasłowiańscy Antowie, Sklawinowie i Wenedowie. Niewykluczona się więc, że ta klasa społeczna ukształtowała się za sprawą konfliktu z Gotami. Kniaziowie początkowo pełnili funkcje dowódców wojskowych dbających o bezpieczeństwo poddanych, a także naczelnych zarządców grodów reprezentujących całą wspólnotę oraz uzyskiwali swą pozycje w wyniku doświadczenia i osobistych zasług dla plemienia, która była piastowana aż do śmierci. W przypadku Połoczan jego znaczenie mogło być więc marginalne, a wręcz symboliczne, gdyż plemię to ze względu na położenie geograficzne nie musiało obawiać się stepowych Kimmerów, Scytów, Sarmatów, Gotów, Hunów, Bułgarów czy Chazarów, którzy w pierwszej kolejności atakowali ich południowych pobratymców. Z drugiej jednak strony białoruskich Słowian mogli niepokoić bałtyjscy sąsiedzi, którzy często urządzali wyprawy wojenne w celu zdobycia łupów oraz niewolników. W odróżnieniu od innych systemów monarchicznych władca nie miał władzy sądowniczej, a ta - podobnie, jak wiele innych spraw wewnętrznych - była domenom zgromadzenia ludowego. W zamian za to monarcha uzyskiwał całkowitą (a przynajmniej dużą) swobodę w polityce zewnętrznej oraz powszechny szacunek. Owe bardziej zaszczytne niż wpływowe stanowisko nie było dziedziczone z pokolenia na pokolenie ani w linii matrylinearnej, ani patrylinearnej, a władce wybierał sam lud. Nie mniej funkcjonował mit o boskim pochodzeniu warstwy panującej czego dowodzi ,,Słowo o Wyprawie Igora", gdzie rządzący na Rusi nazywani zostali wnukami Dadźboga - wschodniosłowiańskiego bożka słońca i bogactwa. Prawdopodobnie pogląd ten ukuli sami kniazowie w celu poszerzenia swych wpływów.
Kmiecie (Zgromadzenie ludowe)[]
Przypisy[]